Διαβάζοντας το βιβλίο-ημερολόγιο του Ευκλείδη Τσακαλώτου συνειδητοποιείς, βαθμιαία, ότι παρά την ευχάριστη, σχεδόν απολαυστική, ανάγνωσή του, η παρουσίασή του είναι εξαιρετικά δύσκολη. Διότι μπροστά σου, ουσιαστικά, έχεις ένα πολύ-βιβλίο το οποίο εκτείνεται χρονικά, έχει μεγάλο εύρος θεμάτων και απευθύνεται σε μεγάλο εύρος αναγνωστριών/ών. Η μοναδική σου βοήθεια είναι η μορφή του ως ημερολόγιο και η επιλογή να είναι η ύλη του χωρισμένη σε χρονικές περιόδους. Ως αναγνώστης του είμαι στην πλεονεκτική θέση που απορρέει από, έως ένα βαθμό, τις κοινές ιδεολογικές και πολιτικές πηγές που μας τροφοδότησαν, την επιλογή του δύσκολου δρόμου, από τους πολλούς που είχαμε για να βαδίσουμε στην Αριστερά, με κοινές ή παραπλήσιες αγωνίες, διαψεύσεις, επιτυχίες και, βέβαια, ανησυχίες.
Στο ερώτημα ποια είναι η πιο σημαντική συμβολή αυτού του βιβλίου, δύσκολα απαντάς αλλά μπορείς να επιλέξεις τη βαθιά πεποίθησή του, που το διαποτίζει, ότι στην Αριστερά δεν μπορούμε να περιοριζόμαστε μόνο σε ένα σχέδιο που στηρίζεται στο κοινωνικό και οικονομικό έδαφος. Χρειαζόμαστε να το τροφοδοτήσουμε από πολλές ακόμη περιοχές της γνώσης, της επιστήμης, του πολιτισμού, των συναισθημάτων, όπως υπογραμμίζει και ο ίδιος: «Παρότι οικονομολόγος –που ως τέτοιος έχει την τάση να εμβαθύνει σε θέματα οικονομίας– θεωρώ ότι η Αριστερά, αν θέλει να ανακτήσει την ιδεολογική, και όχι μόνο, ηγεμονία της, οφείλει να παρεμβαίνει σε μια πολύ ευρεία γκάμα θεμάτων. Γι’ αυτό και στο πολιτικό μου ημερολόγιο θα συναντήσει κανείς από αναλύσεις για τη σημασία της δημοσιονομικής πολιτικής μέχρι λογοτεχνικά κείμενα... Από θέσεις για τις ιδιωτικοποιήσεις φυσικών μονοπωλίων μέχρι ζητήματα φύλου. Από τα ανθρώπινα δικαιώματα μέχρι την περιβαλλοντική κρίση».
Άλλη συμβολή του, που συνδέεται με την προηγούμενη, είναι η αντίληψή του για τον ρόλο της ηγεμονίας, κυρίως πώς επιτυγχάνεται. Δηλώνει τη σημασία που δίνει στη μελέτη του έργου του Αντόνιο Γκράμσι, ακόμη και αν δεν δεχτείς το σύνολό του. Και το τηρεί, κρίνοντας από τα θέματα που επιλέγει. Η οπτική του Γκράμσι πιάνει μεγάλο εύρος ζητημάτων επικεντρώνοντας σ’ αυτά που έθετε για την Αριστερά η εποχή εκείνη, τη σημασία της εργασίας.
Ιδέες, όχι πολύ συμπαθείς ή και πολυτελείς
Από τα επτά μέρη του βιβλίου, συμπεριλαμβάνοντας τον εξαιρετικό πρόλογο της Μάρως Δούκα –μελετημένη επιλογή να προλογίσει το βιβλίο του οικονομολόγου μια συγγραφέας– θα διευκολυνθεί η ανάγνωση αν διαβαστεί πρώτα η εισαγωγή και τα κείμενα στο περιοδικό «Κάπα» του 1987. Είναι θεμελιώδη κείμενα με προσεγγίσεις που διαπερνούν τη συμμετοχή του στη μάχη της Αριστεράς και τη λαμπρή παρουσία του στο επιστημονικό του αντικείμενο, την οικονομική επιστήμη.
Η μακρά εισαγωγή του είναι συμπυκνωμένη παρουσίαση της διαδρομής του στον κόσμο των ιδεών και των σχολών της οικονομικής σκέψης, εξαιρετικά χρήσιμη κυρίως για τους φοιτητές οικονομικών σχολών, αλλά και για όσους επιθυμούν να κατανοήσουν σε βάθος τις αφετηρίες, τα επιχειρήματα, τους στόχους κάθε σχολής. Συγχρόνως παραθέτει και τη δική του κριτική θέση κάθε φορά και τι ο ίδιος κρατούσε ως εφόδιο στο –κόκκινο, βέβαια– σακίδιό του. Καταφέρνει σ’ αυτή την εισαγωγή, γραμμένη από ένα δάσκαλο που περιγράφει τη μακρά πορεία της μαθητείας του, να μην πέσει στο συχνό λάθος του διδακτισμού.
Αυτό που επιμένει να κατανοήσουμε, όχι χωρίς λόγο αν κρίνουμε και τις δικές μας επιδόσεις, είναι να μαθαίνουμε σε βάθος τα επιχειρήματα του αντίπαλου, διότι μόνο έτσι θα είναι αποτελεσματικά και τα δικά μας. Ο ίδιος, βέβαια, θα σπεύσει να μας προφυλάξει από το ότι στη διαπάλη τα επιχειρήματα κερδίζουν εξ ορισμού, με τη δική του πικρή πείρα από τις συνεδριάσεις του Eurogroup. Παρ’ όλα αυτά, η αξία των επιχειρημάτων, όπως και των αγώνων, ποτέ δεν πάει χαμένη.
Της ίδιας αξίας, ως αφετηρία και προσανατολισμός –έχω επίγνωση της υπερβολής, στα όρια του λάθους για το «ίδιας αξίας»– είναι τα άρθρα του στο «Κάπα». Ο νεαρός Ευκλείδης με τις επιλογές του και τη γραφή του, από τότε, θα δείξει την ικανότητά του και την πρόθεσή του να ενδιαφερθεί για ζητήματα που ήταν ακόμη παραγκωνισμένα στην Αριστερά: ο αυταρχισμός και λογοκρισία του Τύπου, εκδημοκρατισμός του κράτους, καταστολή, κοινωνική αλληλεγγύη, η κρίση του AIDS, μετανάστες, ρατσισμός, σεξουαλικότητα, φεμινιστικά ζητήματα. Και βέβαια ένα μεγάλο άρθρο για τον λαϊκό καπιταλισμό και τις ιδιωτικοποιήσεις, όπως τότε μεσουρανούσαν στη Βρετανία. Περιλαμβάνει όλη την επιχειρηματολογία εναντίον του νεοφιλελευθερισμού που έκτοτε θα συνοδεύει τη σκέψη του. Όλες αυτές οι ιδέες, όχι πολύ συμπαθείς ή και πολυτελείς όπως νόμιζαν πολλοί στην Αριστερά, γραμμένες στο περιοδικό που κρατούσε την παράδοση του ΚΚΕ εσωτερικού. Εξάλλου ο συγγραφέας, τότε, ήταν ταυτόχρονα μέλος και του Εργατικού Κόμματος, στην αριστερή πτέρυγα και στο ΚΚΕ Εσωτερικού. Όλα αυτά σήμερα δεν –πρέπει να– είναι καθόλου πολυτελή στη δική μας Αριστερά.
Άλλοτε με αυστηρότητα, άλλοτε με υπονόμευση
Τώρα τα ημερολόγια. Της περιόδου 2012 – 2013 είναι επίσης μια γνωριμία με τις σκέψεις του για την περίοδο της ανόδου των κινημάτων και παράλληλα της «πολιτικής τους προσφυγής» στον ΣΥΡΙΖΑ. Έχει ήδη συντελεστεί και η δική του επιλογή να ασχοληθεί έμπρακτα μ’ όλα αυτά. Στα κείμενα αυτά βρίσκουμε μια συνεκτική κριτική στα μνημόνια, αξιολογήσεις για τα κινήματα των πλατειών, τις συκοφαντίες των αντιπάλων μας για λαϊκισμό, από τους «εκσυγχρονιστές», ιδίως όσων προέρχονται από την Αριστερά και τώρα τροφοδοτούν το «ακραίο κέντρο». Θα τους συναντήσουμε συχνά στις εγγραφές του, άλλοτε με αυστηρότητα, άλλοτε με υπονόμευση. Επιλέγω, ως μικρό δείγμα, κάτι από την εγγραφή της 9ης Φεβρουαρίου 2012. Οι «New York Times» επικρίνουν την τρόικα. «Η πολιτική της λιτότητας αποτελεί το μεγαλύτερο εμπόδιο για τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις», «δεν υπάρχει σχέδιο για βιώσιμο χρέος», «η τρόικα αναγκάζει τους Έλληνες να υποφέρουν "χωρίς ρεαλιστικές ελπίδες για κάποια ανακούφιση"». Την ίδια ώρα Έλληνες φιλελεύθεροι διανοούμενοι εξαπολύουν καμπάνια με ένα κείμενο «Για την Ελλάδα, τώρα!». «Μόνιμη επωδός τους ότι το μνημόνιο δεν απέτυχε, απλώς δεν εφαρμόστηκε», σημειώνει και καταλήγει: «Θα μπορούσαν να συνεχίσουν την καμπάνια τους με μια ανοικτή επιστολή, καταγγέλλοντας τον λαϊκισμό των New York Times». Καθώς πρέπει να πω και για το χιούμορ του Ευκλείδη, σπεύδω να πω ότι αυτό που μόλις παραθέσαμε, δεν θα το έλεγες και από τα πιο αποδομητικά. Υπάρχουν ακόμα πολλά, πάρα πολλά.
Χιούμορ και ο έμμεσος λόγος
Άφησα τελευταίο το μέρος των ημερολογίων 2019 - 2021. Από την αρχή είχα την περιέργεια να δω πώς ο Ευκλείδης θα κατάφερνε να κινηθεί, σε μια περίοδο πολύ ευαίσθητη και λεπτή για τον ΣΥΡΙΖΑ –μέσα στην οποία μάλιστα ανεπαισθήτως έγινε και ΣΥΡΙΖΑ-ΠΣ– όπου κάθε λέξη, απροστάτευτη, διαβάζεται με πολλούς τρόπους. Πώς να γράψεις –σε ημερολόγιο– για καταστάσεις που σε ενόχλησαν, στιγμές αισιοδοξίας ή απαισιοδοξίας, θυμού και να εξασφαλίσεις τη μη παρανόηση ή και διαστρέβλωση, όταν είσαι ενεργός μέσα σ’ όλα αυτά; Και εδώ τα κατάφερε, όσο ήταν δυνατό. Δηλαδή, κατάφερε οι εγγραφές του να κρατήσουν αμείωτο το ενδιαφέρον της/ου αναγνώστριας/η, γιατί και εδώ το εύρος των θεμάτων είναι μεγάλο, ο διεισδυτικός του λόγος ζωντανός. Όπλο του και εδώ το χιούμορ και ο έμμεσος λόγος, όχι λιγότερο καταλυτικός και όταν ακόμη καταπιάνεται με το κόμμα ή συμπεριφορές στελεχών του.
Ο χώρος τελειώνει και καθώς ετοιμαζόμαστε για το συνέδριο του ΣΥΡΙΖΑ–ΠΣ παραθέτω απόσπασμα από την 4/7/2021 με τίτλο «Η Αριστερά ως κουαρτέτο εγχόρδων», εμπνευσμένο από την τελευταία μέρα της Προγραμματικής Συνδιάσκεψης. Την αξιολογεί θετικά, αλλά σημειώνει: «Ωστόσο, η συλλογικότητα, τόσο στη λήψη αποφάσεων όσο και στη δράση, δεν είναι εύκολη υπόθεση και απαιτεί συνεχή προσπάθεια». Και αφού παραθέτει ένα απολαυστικό απόσπασμα του άγγλου συγγραφέα Άλαν Μπένετ για μια έξοχη ηχογράφηση του BBC και το πόσοι συνέβαλαν και πώς στην επιτυχία της κλείνει: «Μακάρι στο μέλλον η Αριστερά, εκτός και εντός ΣΥΡΙΖΑ, να μπορεί όλο και περισσότερο να λειτουργεί σαν το κουαρτέτο του Μπένετ. Αυτό, εξάλλου, ήταν και το αρχικό πρόταγμα του ΣΥΡΙΖΑ».
Πώς να επιβιώσουμε ως αριστερές/οί, χωρίς να είμαστε αισιόδοξοι;
Η συνεισφορά στο Κόκκινο Σακίδιο του Κώστα Αθανασίου ως επιμελητή, δεν χρειάζεται πολλά λόγια από εμάς εδώ στην Εποχή.
