του Δημήτρη Ιωάννου, Αρχιτέκτονα, Δρ. Πολεοδόμιας-Χωροταξίας
Διαβάζω, δεξιά κι αριστερά, να αναδεικνύεται με χαιρεκακία η υποτιθέμενη "ταύτιση" του Τσίπρα με τη σημερινή κυβέρνηση στο προσφυγικό, με αφορμή τα κλειστά σύνορα στον Έβρο. "Κι εμείς το κάναμε, αλλά χωρίς τυμπανοκρουσίες", είπε ο πρ. πρωθυπουργός, κι αυτό υποτίθεται ότι δείχνει τη δεξιά του μετάλλαξη αφενός ("κι εμείς το κάναμε") και την υποκρισία του αφετέρου ("αλλά χωρίς τυμπανοκρουσίες").
Φυσικά, η συνειδητοποίηση και η ανάδειξη των συνεχειών στις πολιτικές του κράτους είναι αναγκαία --και η διατήρηση από την κυβέρνηση ΣΥΡΙΖΑ του συνοριακού φράχτη Σαμαρά στον Έβρο, χωρίς επίσημο πέρασμα, δεν είναι εύκολα υπερασπίσιμη. Μια πολιτική ανάλυση όμως οφείλει να εστιάζει και στην ανάδειξη των όποιων ρήξεων ή διαφορών, και φυσικά να τις αξιολογεί. Εν προκειμένω, ας δεχτούμε χάριν απλούστευσης ότι οι κυβερνήσεις ΣΥΡΙΖΑ και ΝΔ έκαναν και κάνουν περίπου τα ίδια στο προσφυγικό*, και οι όποιες διαφορές τους περιορίζονται στο πώς τα επικοινωνούν.
*Παρένθεση εδώ. Δεν έκαναν τα ίδια. Σχηματοποιώντας, η μεταναστευτική πολιτική της κυβέρνησης ΣΥΡΙΖΑ ήταν περίπου ανάλογη της οικονομικής. Συναίνεσε δηλαδή τόσο στο μνημόνιο όσο και στη "κοινή δήλωση" ΕΕ-Τουρκίας και τα εφάρμοσε στην πράξη, αλλά τα αποποιήθηκε ρητορικά και, εκμεταλλευόμενη τις όποιες ρωγμές (π.χ. τον πλήρη ορισμό της ευαλωτότητας - για να μείνω στο προσφυγικό), προσπάθησε να "μαλακώσει" τις επιπτώσεις τους. Αυτό μπορεί να κρίνεται ως "λίγο" από πολλούς (και από μένα), αλλά κάνει τη διαφορά ανάμεσα στους 5.000 εγκλωβισμένους στη Μόρια (που ήταν ήδη πάρα πολλοί) και στους 25.000 (συν ότι άνοιξε τα σχολεία στα προσφυγοπουλα, έδωσε πρόσβαση στα νοσοκομεία κ.λπ).
Πέρα όμως από αυτά, μπορούμε αλήθεια να ισχυριστούμε στα σοβαρά ότι η διάσταση της ρητορικής, της επικοινωνίας ή του λόγου είναι απλή "επιφάνεια"; Μετά τον Λακάν, τον Φουκό, τον Ντελέζ, τον Λακλάου, την Μπάτλερ; Σοβαρά τώρα;
Ο λόγος είναι συγκροτητική διάσταση της κοινωνικής πραγματικότητας, δεν είναι απλό παρακολούθημα, ούτε αναπαράσταση (αληθής ή ψευδής), ούτε ερμηνεία. Για τον Ντελέζ (και τον Γκαταρί), όλων των ειδών τα στρώματα που συνθέτουν αυτό που αποκαλούν "actuel" (υπαρκτό, εν ενεργεία πραγματικό) --ανόργανοι, οργανικοί και αλλοπλαστικοί σχηματισμοί- συναρθρώνονται υλικά και εκφραστικά εξίσου. Η έκφραση είναι το σχέδιο ή το διάγραμμα με βάση το οποίο λειτουργεί ή οργανώνεται το υλικό περιεχόμενο. Οι στοιχειώδεις εκφραστικές συνιστώσες των αλλοπλαστικών / κοινωνικών στρωμάτων δεν είναι τα συστατικά στοιχεία της γλώσσας (οι λέξεις ή οι προτάσεις), αλλά κάτι πιο σύνθετο: αυτό που ο Φουκό αποκαλούσε σχηματισμούς λόγου, συστήματα αποφάνσεων, καθεστώτα αλήθειας.
Στο βιβλίο του για τον Φουκό, ο Ντελέζ εξηγούσε πώς η φουκοϊκή ανάλυση του σωφρονιστικού συστήματος είναι ένα παράδειγμα μιας τέτοιας "διπλής συνάρθρωσης", περιεχομένου απ' τη μια --της υπόστασης "κρατούμενοι" στη μορφή "φυλακή"- και έκφρασης απ' την άλλη --της υπόστασης "παραβατικότητα" στη μορφή "ποινικό δίκαιο". Περιεχόμενο και έκφραση συν-συγκροτούνται, όπως και οι υποστάσεις και οι μορφές τους, σε μια αλληλο-τροφοδοτούμενη λούπα (το εμμενές σχήμα εξουσία / γνώση).
Τι μας λέει το παραπάνω σχήμα; Πως, αν στη θέση της "παραβατικότητας" βρισκόταν ένα άλλο λογοθετικό αντικείμενο, αυτό θα ήταν μέρος (ή θα βοηθούσε στη διαμόρφωση) ενός λίγο ή πολύ διαφορετικού σχηματισμού λόγου, που με τη σειρά του θα υπαγόρευε διαφορετική λειτουργία στο υλικό / χωροχρονικό περιεχόμενο, το οποίο θα έπαιρνε έτσι μια άλλη μορφή κ.ο.κ, με αποτέλεσμα έτσι ένα λίγο ή πολύ διαφορετικό σύστημα, που μπορεί να μη λεγόταν καν "σωφρονιστικό".
Κατ' αντίστοιχο τρόπο, η διαφορά των όρων "πρόσφυγας" και "λαθρομετανάστης" δεν είναι απλώς λεξιλογική. Πρόκειται για αντικείμενα διαφορετικών σχηματισμών λόγου, που παράγουν διαφορετικά καθεστώτα αλήθειας και προκαλούν διαφορετικές δικαιϊκές προσεγγίσεις, και που αναγκαστικά μεταβάλλουν τις υλικές μορφές (από ανοιχτά σε κλειστά κέντρα) και πυροδοτούν αποκλίνουσες αλυσιδωτές σειρές σχέσεων και συμβάντων.
Ένα σύστημα ασύλου / διαχείρισης της μετανάστευσης με εκφραστική υπόσταση τον "πρόσφυγα" κινητοποιεί δυνάμεις αλληλεγγύης με ορίζοντα την ένταξη, τη συμπερίληψη, την αποδοχή· αν στη θέση του βάλουμε τον "λαθρομετανάστη" έχουμε ένα εντελώς διαφορετικό σύστημα που, εκτός του ότι νομιμοποιεί την de facto στρατιωτικοποίηση του ζητήματος, κινητοποιεί ρατσιστικές πρακτικές αποκλεισμού με ορίζοντα τον αφανισμό: τα ξερονήσια, τους κυνηγούς κεφαλών στα σύνορα, τα push-backs από το λιμενικό.
Υπάρχουν λοιπόν συνέχειες, που δεν πρέπει ποτέ να αγνοούνται.
Όπως υπάρχουν και σημεία καμπής, ανωμαλίες ή ελκυστές που δημιουργούν γραμμές φυγής και απεδαφικοποίησης, παράθυρα ευκαιρίας.
Ας τα αναγνωρίσουμε, για να μην τα αφήσουμε όλα ανοιχτά για τους φασίστες.
