Η ΜΟΥΣΙΚΗ
Υπάρχουν μερικές ταινίες που είναι συνυφασμένες με τη μουσική τους. Στις ταινίες του Τζάρμους η μουσική είναι σαν το αίμα που κυλάει στις φλέβες. Ο ίδιος ξεκίνησε την καριέρα του στη δεκαετία του ’80 παίζοντας πλήκτρα στους Del-Byzanteens, ένα No Wave συγκρότημα. Το No Wave, αυτό το βραχύβιο ρεύμα, που ήρθε ως απάντηση στην ανακύκλωση των ροκ κλισέ και πειραματίστηκε με διάφορα είδη μουσικής (την ντίσκο, την ατονική, το θόρυβο), έπαιξε καταλυτικό ρόλο στην απόφασή του να κάνει ταινίες, με τον τρόπο που τις έκανε, γιατί για το No Wave ζητούμενο δεν ήταν η επίδειξη της δεξιοτεχνίας αλλά η αυθεντική έκφραση.
Η μουσική και οι μουσικοί έπαιξαν και παίζουν σημαντικό ρόλο στις ταινίες του Τζάρμους. Η Eszter Balint, στο Stranger than Paradise (Πέρα από τον παράδεισο), κουβαλάει μαζί της μια κασέτα με το voodoo blues, I put a spell on you του Screamin’ Jay Hawkins, την οποία παίζει όπου βρει και όπου σταθεί. Ο ίδιος ο Hawkins έπαιξε λίγο καιρό αργότερα τον ρεσεψιονίστ στο Mystery Train, ταινία στοιχειωμένη από το φάντασμα του Έλβις Πρίσλεϋ, της οποίας τη μουσική, όπως και άλλων ταινιών του Τζάρμους, έγραψε ο John Lurie, ο οποίος, με τη σειρά του συμπρωταγωνιστούσε στο Stranger than Paradise μαζί με τον Richard Edson, ντράμερ των Sonic Youth, αλλά και στο Down by Law (Στην παγίδα του νόμου), μαζί με τον Tom Waits και τον Ρομπέρτο Μπενίνι. Δύσκολα ξεχνάει κανείς εκείνη τη σκηνή στη φυλακή, όπου τραγουδάνε οι τρεις τους (και στο τέλος όλη η φυλακή), «I scream, you scream, we all scream for ice-cream», φράση που συνοψίζει την αντίληψη του ιταλού μετανάστη Μπενίνι για την Αμερική. Το Jockey full of Bourbon του Waits, από το άλμπουμ Rain Dogs ακούγεται στην αρχή της ταινίας, στην οποία κατά τη συνήθεια του Τζάρμους υπάρχει ένα μακρύ τράβελινγκ, όπου περιδιαβαίνουμε σαν να είμαστε σε αμάξι την πόλη και τα περίχωρα όπου θα εκτυλιχτεί η ιστορία… γιατί πόλη και άνθρωποι είναι ένα.
Η ΠΟΙΗΣΗ (Η πόλη και οι άνθρωποι)
Ο Άμος Οζ έλεγε πως στα μεγάλα (λογοτεχνικά) έργα ήρωας δεν είναι ένα πρόσωπο, αλλά ένας τόπος, ένα βουνό, ένα ποτάμι… Και έφερνε ως παράδειγμα τις Περιπέτειες του Χάκλμπερι Φιν, όπου πρωταγωνιστής είναι ο Μισισιπής, το ποτάμι.
Μπορεί να είναι και μια πόλη. Μια, όμορφη, άσχημη, φτωχή, ιστορική, μια άγνωστη πόλη, που προκαλεί την ίδια ταραχή όπως κι ένας άγνωστος άνθρωπος.
Μια πόλη, ένας άνθρωπος, a man like a city. Και ο ήρωας της ταινίας, ο Πάτερσον, είναι οδηγός λεωφορείου στο Πάτερσον του Νιου Τζέρσεϋ. Του αρέσει η ποίηση του Ουίλιαμ Κάρλος Ουίλιαμς, που έγραψε το Πάτερσον, ένα πεντάτομο ποιητικό έπος για την πόλη και τους ανθρώπους της.
Ο οδηγός του λεωφορείου γράφει και ο ίδιος ποιήματα, πριν ξεκινήσει τη δουλειά, στο διάλειμμα για φαγητό, το απόγευμα στο υπόγειο του σπιτιού. Μάλλον δεν είναι τυπικός εκπρόσωπος της αμερικανικής εργατικής τάξης. Είναι πιθανότερο, όμως, να συναντήσει κανείς τους ομοίους του σήμερα, αφού η ταινία μάς πρόσφερε μια εικόνα της ζωής τους, για να τους αναγνωρίσουμε. Όπως έλεγε, εξάλλου ο Όσκαρ Ουάιλντ: «Από τότε που ο Μονέ ζωγράφισε τις ομίχλες του, αυξήθηκαν τα κρυολογήματα στο Λονδίνο». Αυτό κάνει και ο Τζάρμους, φωτίζει όλη εκείνη την επικράτεια της ζωής που συνήθως περνάει απαρατήρητη. Και ποιος ξέρει μπορεί αυτήν τη φορά να αυξηθούν οι ποιητές οδηγοί λεωφορείων…
Δευτέρα ξεκινάει η ταινία (το έργο) με το ζευγάρι να ξυπνάει στο κρεβάτι. Εκείνη είδε όνειρο ότι θα κάνει δίδυμα και του το αφηγείται. Ο Πάτερσον θα συναντήσει ένα σωρό διδύμους τις επόμενες μέρες, στις διαδρομές του με το λεωφορείο. Υπάρχει κάτι σ’ αυτό το γεγονός, στη λειτουργία του λόγου, του ονείρου, που φέρνει στο νου την πίστη των αρχέγονων κοινωνιών πως το όνειρο είναι εξίσου πραγματικό με την πραγματικότητα, καθώς και την αντίληψη ότι η επίκληση του ονόματος καθιστά παρόν το ονομαζόμενο· αυτήν τη μαγική δύναμη του λόγου που συναντάμε στις τελετές και στους μύθους. Και που ακόμα και σήμερα όταν γίνεται λόγος για κάποιον και εκείνος εμφανίζεται εντελώς αναπάντεχα, καταλαμβανόμαστε από αγαλλίαση –χίλια χρόνια θα ζήσεις–, λες και αυτή η μαγική δύναμη είναι ακόμα εδώ... Έχουμε, λοιπόν, να κάνουμε με μια ταινία παραμύθι, πραγματικό όσο και η ζωή…
Πόσο δύσκολο είναι να μιλήσει κανείς για το τίποτα; Για τα μικρά της ζωής; Για να το κάνει ίσως αυτό που χρειάζεται είναι να ακούει. Κι ο Πάτερσον ξέρει να ακούει, τις συνομιλίες στο λεωφορείο, τους γνωστούς του στο μπαρ, τη γυναίκα του, όπως ήξερε και ο αγαπημένος του ποιητής, ο Ουίλιαμς, παιδίατρος αυτός, που έβγαινε βόλτα τα Σαββατοκύριακα στα πάρκα, ανάμεσα στον κόσμο, γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, να ακούσει και να δει... το τίποτα.
Το βλέμμα του Πάτερσον, δηλαδή του Τζάρμους, είναι διεισδυτικό. Ο ήρωάς του δεν βιάζεται, δεν θέλει να κάνει καριέρα, δεν θέλει να γίνει διάσημος, αλλά ακολουθεί με τον τρόπο του τα βήματα του Ουίλιαμς, του αγαπημένου του ποιητή, που εστίασε στο τοπικό, στη μικρή ιστορία, στους απλούς ανθρώπους, και συνόψισε την ποιητική του μέθοδο στη φράση «No ideas but in things». Η ποίηση δεν βρίσκεται στις ιδέες, αλλά στα (μικρά) πράγματα (μια φράση που επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά στα ποιήματά του). Αυτή η αρχή διατρέχει την ταινία του Τζάρμους, όπως και το ποίημα του Ουίλιαμς, που ο Πάτερσον διαβάζει στην αγαπημένη του Λώρα:
Ήθελα μόνο να σου πω
Έφαγα
τα δαμάσκηνα
που ήταν
στο ψυγείο
αυτά
που μάλλον
φύλαγες
για πρωινό
συγχώρεσέ με
ήταν υπέροχα
τόσο γλυκά
και τόσο δροσερά
Τα ποιήματα που γράφει ο Πάτερσον, ο οδηγός του λεωφορείου, είναι του Αμερικανού ποιητή Ρον Πάτζετ, που εργάστηκε ως σύμβουλος στην ταινία και τελικά δέχτηκε την πρόταση του Τζάρμους να γράψει ποίηση γι’ αυτήν. Σε ένα παλιότερο ποίημά του απαντάει σ’ αυτό του Ουίλιαμς.
Μία σου και μία μου
Τι θα φάω για πρωινό;
Θα ήθελα να είχα μερικά δαμάσκηνα
σαν εκείνα στο ποίημα του Ουίλιαμς
Ζήτησε συγγνώμη στη γυναίκα του
που τα έφαγε
αλλά δεν ζήτησε συγγνώμη σ’ εκείνους
που θα διαβάσουν το ποίημά του
και που ούτε αυτοί θα μπορούν να τα φάνε
Γι’ αυτό μ’ αρέσει το ποίημά του
όταν δεν πεινάω
Αυτή τη στιγμή δεν μ’ αρέσει, ούτε αυτός
Μία σου και μία μου
Ο Ουίλιαμς πίστευε στην ομοιότητα ανάμεσα στο πνεύμα του σύγχρονου ανθρώπου και σ’ αυτό της πόλης. Και αναζητούσε την ομορφιά ξεκινώντας από τις λεπτομέρειες για να φτάσει στο όλον, γιατί όπως έλεγε ο καθένας ξέρει τις ιδιαιτερότητές του. Ο Τζάρμους γεμίζει κάποιες στιγμές την οθόνη με τέτοιες λεπτομέρειες, το πρόσωπο της Λώρας, μια εικόνα με τους καταρράκτες του Πασαΐκ, διαδοχικά ή επικαλυπτόμενες, υπονοώντας πως κάπως έτσι οι ιδέες γίνονται λέξεις, ποίηση.
Ένα ποίημα του Ρον Πάτζετ από αυτά της ταινίας με τίτλο “Love Poem” («Ερωτικό») ξεκινάει με μια απλή δήλωση σχετικά με ένα ταπεινό πράγμα του σπιτιού, τα σπίρτα «Αυτόν τον καιρό, η αγαπημένη μας μάρκα είναι τα Ohio Blue Tip». Και στην αρχή η γραφή είναι λεπτομερής, συγκεκριμένη και περιγράφει τόσο το κουτί με «το ανοιχτό και σκούρο μπλε και τα άσπρα γράμματα», όσο και τα σπίρτα, με το «μιάμιση ίντσα ξυλάκι από μαλακό πεύκο». Και με ένα τσαφ (σαν του σπίρτου που ανάβει), η γλώσσα γίνεται μεταφορική, το κεφάλι του σπίρτου «σοβαρό και μανιώδες», για να καταλήξει με έναν ιδιαίτερο λυρισμό σε ένα ερωτικό σημείωμα: «Και εγώ γίνομαι το τσιγάρο και εσύ το σπίρτο»
Μια ανάλογη εξέλιξη –από το ταπεινό στο λυρικό, από το υλικό στο υπερβατικό– συμβαίνει στην ταινία, καθώς περνούν οι μέρες, και οι λεπτομέρειες αφομοιώνονται, και οι λέξεις γίνονται ποίηση, στίχο το στίχο. Διάφορα πράγματα συμβαίνουν στον Πάτερσον, τον οδηγό του λεωφορείου —περνάει μια δύσκολη Παρασκευή και ένα δύσκολο Σάββατο, αλλά την Κυριακή τα πράγματα φτιάχνουν—, ο Τζάρμους δεν κάνει τη ζωή δράμα. Αντίθετα φτιάχνει το πορτρέτο του καλλιτέχνη που βρίσκει τη χαρά στην τέχνη του.
Τη συνάντηση του θεωρούμενου ταπεινού με το λεγόμενο υψηλό βρίσκουμε στην ταινία και στην αναφορά στον Ζαν Ντυμπυφέ, Γάλλο ζωγράφο και γλύπτη, που έκανε καριέρα στις ΗΠΑ, και τον οποίο μνημονεύει ο Αμερικανός ποιητής Φρανκ Ο’Χάρα σε ένα από τα Lunch Poems του (Ποιήματα του γεύματος), απόσπασμα του οποίου ακούγεται στην ταινία.
Α, ο Ζαν Ντυμπυφέ
όταν τον σκέφτεται κανείς
να κάνει τη στρατιωτική του θητεία στον Πύργο του Άιφελ
ως μετεωρολόγος
το 1922
καταλαβαίνει τι υπέροχος μπορεί να είναι ο 20ός αιώνας
Ο Φρανκ Ο Χάρα έγραψε το Νάφτα, από το οποίο είναι το απόσπασμα αυτό, το 1959, εποχή κατά την οποία ο Ντυμπυφέ δεν είναι πια ένας απλός στρατιώτης, αλλά ένας καταξιωμένος καλλιτέχνης, που έχει μια μεγάλη έκθεση στο ΜΟΜΑ στη Νέα Υόρκη. Ο Γάλλος ζωγράφος, που δεν γνώριζε τον Αμερικανό ποιητή, φαίνεται πως συγκινήθηκε από το ποίημα και του έστειλε την Πρωτοχρονιά δώρο μια ζωγραφιά του, μαζί με ευχές για καλή χρονιά. Ο σύντροφος του Ο’ Χάρα όταν είδε το δώρο τού είπε «πρέπει οπωσδήποτε να γράψεις τώρα κι ένα ποίημα για τον Πικάσο».
Ανάμεσα στις λεπτομέρειες που χτίζουν τον κόσμο του Πάτερσον είναι και τα μικρά δωράκια που βάζει η Λώρα, η σύζυγός του, στο βαλιτσάκι του κολατσιού του, μια κάρτα με φωτογραφία του Λόρκα, ένα αποξηραμένο λουλουδάκι… Η ζωή δεν είναι δράμα. Ακόμα και όταν η Λώρα αγοράζει μια κιθάρα «αρλεκίνο» (με μαύρους και άσπρους ρόμβους) έναντι κάμποσων εκατοντάδων δολαρίων, δεν έρχεται η καταστροφή, η ταινία δεν είναι και δεν θέλει να είναι μελόδραμα.
Ακόμα και όταν συμβαίνει το ατύχημα και ο Μάρβιν, ο σκύλος του ζευγαριού (ένα βρετανικό μπουλντόγκ), τρώει το «μυστικό τετράδιο», δηλαδή το τετράδιο όπου ο Πάτερσον γράφει τα ποιήματά του, δεν έρχεται το τέλος. «Δεν σε συμπαθώ, Μάρβιν», λέει ο συμπαθής Πάτερσον, και η όλη σκηνή φέρνει στον νου την ιστορία του Έρνεστ Χέμινγουεϊ και της χαμένης βαλίτσας.
(Η ιστορία της χαμένης βαλίτσας)
Τον Δεκέμβριο του 1922, ο Χέμινγουεϊ ήταν στην Ελβετία, ως ανταποκριτής της Toronto Daily Star, για να καλύψει την ειρηνευτική σύνοδο της Λωζάνης. Ο δημοσιογράφος και εκδότης Λίνκολν Στέφενς, που ο Χέμινγουεϊ είχε συναντήσει στη Γένοβα, ήταν και αυτός εκεί. Κατά τα φαινόμενα, ο Στέφενς είχε εντυπωσιαστεί από τα άρθρα του Χέμινγουεϊ και του ζήτησε να δει κι άλλα κείμενά του. Η σύζυγος του Χέμινγουεϊ τώρα, η Ελίζαμπεθ Χάντλεϋ Ρίτσαρσον, η Χάντλεϋ, όπως έμεινε στην ιστορία, ήταν στο Παρίσι, όπου ζούσε το ζεύγος. Έβαλε, λοιπόν, όλα τα γραπτά του Χέμινγουεϊ σε μια βαλίτσα, για να του τα πάει στην Ελβετία. Μάζεψε τα πάντα, ό,τι υπήρχε.
Πριν ξεκινήσει το τραίνο από την Gare de Lyon, η Χάντλεϋ πήγε να αγοράσει ένα μπουκαλάκι νερό για το ταξίδι, αφήνοντας τη βαλίτσα στο τρένο. Όταν επέστρεψε, η βαλίτσα είχε εξαφανιστεί.
Τότε Χέμινγουεϊ δεν είχε ακόμα εκδώσει κανένα έργο του. Στο Παρίσι δεν είχε μείνει τίποτα. Μόνο δύο διηγήματα διασώθηκαν, το “Up in Michigan”, το οποίο είχε θάψει ο Χέμινγουεϊ σε ένα συρτάρι γιατί η Γερτρούδη Στάιν του είχε πει ότι αυτό δεν βγαίνει με τίποτα, και ένα ακόμα το “My Old Man” που είχε στείλει σε ένα περιοδικό, μήπως και το εκδώσουν.
«Το πρώτο και σημαντικότερο πράγμα για έναν συγγραφέα σήμερα» είπε αργότερα ο Χέμινγουεϊ «είναι να καθαρίσει τη γλώσσα του, να της αφαιρέσει τα φτιασίδια, να την ξεγυμνώσει». Η γλώσσα του Χέμινγουεϊ ξεγυμνώθηκε σίγουρα. Με την απώλεια όλων των χειρογράφων του, και με το χρόνο να τον πιέζει να αντικαταστήσει αυτές τις απολεσθείσες λέξεις με άλλες, για να γίνει ο αξιοσέβαστος συγγραφέας που ονειρευόταν, ο Χέμινγουεϊ αναμόρφωσε τη γραφή του, και διαμόρφωσε το προσωπικό ύφος για το οποίο έγινε διάσημος. Ακολουθώντας πιθανά τις οδηγίες από τον οδηγό για τον δημοσιογράφο της Kansas City Star, στην οποία δούλεψε κάποτε: «Χρησιμοποιείτε μικρές προτάσεις, μικρές πρώτες παραγράφους και ρωμαλέα γλώσσα».
Η απώλεια της βαλίτσας από την Χάντλεϋ ενδέχεται να υπήρξε η τομή από την οποία βγήκε ο Χέμινγουεϊ που γνωρίζουμε.
Τα πράγματα στη ζωή μπορεί να μην είναι δίδυμα, αλλά συχνά εμφανίζουν μια απίστευτη συμμετρία. Η Χάντλεϋ το 1922 χάνει τη βαλίτσα με όλα τα χειρόγραφα του Χέμινγουεϊ, η τελευταία του σύζυγος, η Μαίρη, μετά την αυτοκτονία του συγγραφέα, το 1961, εμφανίζεται στο γραφείο του εκδότη του, με μία τσάντα γεμάτη φωτοτυπίες από ανέκδοτα έργα του: τις αναμνήσεις του και τρία μυθιστορήματα.
Την επιμέλεια όλων αυτών ανέλαβε η ίδια η Μαίρη. Τα δύο τρίτα του Κήπου της Εδέμ κόπηκαν. Όπως και από τις αναμνήσεις από την Παρισινή περίοδο, που εκδόθηκαν με τον τίτλο Κινητή εορτή, κόπηκε για άγνωστους λόγους (αν και μπορούμε να εικάσουμε μερικούς) μια εκτενής απολογία του συγγραφέα στη πρώτη του σύζυγο, Χάντλεϋ, η οποία, ωστόσο, υπάρχει σε όλα τα προσχέδια του έργου…
Ο Πάτερσον, ο ποιητής οδηγός λεωφορείου, δεν είναι μαλθακός ούτε όμως αναζητά το δράμα. Αν τύχει να το συναντήσει, το δράμα των άλλων, είναι έτοιμος να το αντιμετωπίσει (ακόμα κι αν πρόκειται για ψευτοδράμα τελικά). Είναι ευγενικός άνθρωπος και έχει μια πολύ μετρημένη σχέση με την τεχνολογία. Δεν έχει κινητό τηλέφωνο. Η σκηνή που χαλάει το λεωφορείο και δανείζεται το κινητό ενός παιδιού επιβάτη –ένα ροζ τηλέφωνο με αυτιά– για να πάρει στο σταθμό των λεωφορείων να στείλουν άλλο όχημα θα μείνει ανεκδοτολογική στην ιστορία του σινεμά, ένα τηλέφωνο πούνκτουμ στην εικόνα.
Ο Άνταμ Ντρίβερ, που παίζει τον Πάτερσον, έχει και ο ίδιος μια ζωή παραμύθι. Ξεκίνησε την καριέρα του ως πεζοναύτης στο στρατό. Όταν μετά από περίπου τρία χρόνια έπαθε ένα σοβαρό ατύχημα με το ποδήλατό του, αναγκάστηκε να αποστρατευτεί. Σπούδασε ηθοποιός, παρά τις δυσκολίες που αντιμετώπισε από το περιβάλλον λόγω του παρελθόντος του, και σήμερα παίζει σε ταινίες όπως αυτή του Τζάρμους και τη Σιωπή του Σκοτσέζε.
ΤΟ ΣΕΞ
Στην ταινία δεν βλέπουμε το ζευγάρι να κάνει έρωτα. «Είναι πολύ τρυφεροί» λέει ο Τζάρμους. «Απλώς δεν χρειαζόταν να τους δείξω να γαμιούνται. Το αποφεύγω στις ταινίες μου γιατί το βρίσκω πολύ κλισέ. Το σεξ έχει πολύ μεγάλη ποικιλία. Το σεξ μπορεί να είναι αστείο, τρυφερό, άγαρμπο, άγριο, απαλό, αγωνιώδες, απίστευτα ηδονικό… αν απομονώσεις μια ερωτική σκηνή, καθορίζεις τη σεξουαλικότητα δύο ανθρώπων με αυτήν τη μία σκηνή, μονοδιάστατα… Με συγχύζει αυτό ως μυθοπλασία».
Ο ίδιος, αν κάνει κάποτε ταινία για το σεξ, θέλει να αναπαραστήσει την ολότητα. «Έχω μια ιδέα για ένα σενάριο που σέρνω πολλά χρόνια. Είναι η ιστορία δύο νεαρών εραστών. Και αν ποτέ κάνω αυτή την ταινία, οι δυο τους θα κάνουν πολύ έρωτα, θα γαμιούνται συνέχεια, ώστε να δείξω την ποικιλία και τις μεταβολές στο σεξ».
