Η ελληνική δημόσια σφαίρα τα τελευταία χρόνια χαρακτηρίζεται από τη μεγάλη ορατότητα και διάχυση του μισαλλόδοξου λόγου, δηλαδή από «μορφές λόγου που επιτίθενται σε μέλη ομάδων ή τάξεων ανθρώπων που χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένα χαρακτηριστικά».

Ο μισαλλόδοξος λόγος αποτελεί ένα πολυσύνθετο φαινόμενο που στοχεύει στην υποβάθμιση μιας κοινωνικής ομάδας ή ενός υποκειμένου. Αποτελεί, ουσιαστικά, μια σχέση κυριαρχίας και ένα πολύπλοκο κοινωνικό φαινόμενο που μπορεί να προσλάβει πολλές και διαφορετικές μορφές οικονομικής, κοινωνικής, πολιτιστικής ή/και πολιτικής ηγεμονίας, η οποία βασίζεται σε αρνητικά χαρακτηριστικά που αποδίδει η κυρίαρχη νόρμα στα κυριαρχούμενα άτομα.

Στο παραπάνω πλαίσιο, το Εργαστήριο Ελληνικής Πολιτικής του Τμήματος Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ διεξήγαγε μια έρευνα καταγραφής του μισαλλόδοξου λόγου στις 11 πιο δημοφιλείς ιστοσελίδες και στις ιστοσελίδες των κύριων ελληνικών πολιτικών, κατά την προεκλογική περίοδο των ευρωεκλογών του 2019.

Τα είδη λόγου, τα οποία καλύφθηκαν, ήταν: ο σεξισμός, δηλαδή το σύνολο των προκαταλήψεων και των διακρίσεων που πηγάζουν από την έμφυλη ταυτότητα των υποκειμένων· η Ομοφοβία/τρανσφοβία (αντι-ΛΟΑΤΚΙΑ+) που περιλαμβάνει μια σειρά αρνητικών/απαξιωτικών σχολίων και λεκτικής βίας σε ΛΟΑΤΚΙΑ+ άτομα· ο ρατσισμός, που αναφέρεται σε διακρίσεις μεταξύ των υποκειμένων σύμφωνα με τη φυλή, το χρώμα του δέρματος, την εθνικότητα κ.λπ.· ο αντιμεταναστευτικός λόγος, δηλαδή ο λόγος που διακρίνει μεταξύ «γηγενών» και μεταναστών-προσφύγων και αναφέρεται με απαξιωτικό τρόπο σε αυτούς λόγω της ιδιότητάς τους αυτής και ο εθνικιστικός λόγος, δηλαδή οι αναφορές στην ελληνική εθνική ταυτότητα με τέτοιον τρόπο ώστε να δημιουργούνται αποκλεισμοί και διακρίσεις στη βάση της συμμετοχής στο ελληνικό έθνος.

Διερευνήθηκε, επίσης, ο λόγος ύμνησης βίας. Η έρευνα διεξήχθη για οκτώ εβδομάδες, μεταξύ της 1/4/2019 και της 26/5/2019 (ευρωεκλογές) και υπήρξαν συνολικά 1.322 μοναδικές καταγραφές μισαλλόδοξου λόγου. Αυτό σημαίνει ότι καθημερινά υπήρχαν περίπου 24 μισαλλόδοξες φράσεις ή ολόκληρα κείμενα, με διείσδυση σε εκατοντάδες χιλιάδες χρήστες του διαδικτύου.

Από μόνο του το συγκεκριμένο νούμερο είναι πολύ σημαντικό και καταδεικνύει τη διείσδυση του μισαλλόδοξου λόγου στη δημόσια σφαίρα. Τα αποτελέσματα καταρχάς δείχνουν ότι όταν μιλάμε για μισαλλόδοξο λόγο στις ιστοσελίδες ουσιαστικά μιλάμε κυρίως για Makeleio.gr και για Πρώτο Θέμα. Στις δυο αυτές ιστοσελίδες εντοπίστηκε το 54% των καταγραφών από τις ιστοσελίδες.

Αντιστοίχως, σε επίπεδο πολιτικών κομμάτων, ο μισαλλόδοξος λόγος αφορά συντριπτικά τη Χρυσή Αυγή, όπου εντοπίστηκε το 86,3% των καταγραφών από τα πολιτικά κόμματα και, δευτερευόντως, την Ελληνική Λύση, όπου εντοπίστηκε ένα πρόσθετο 10,2%. Τα στοιχεία αυτά αποτελούν σαφή ένδειξη ότι μπορεί μεν η Χρυσή Αυγή να αποτέλεσε την ατμομηχανή αυτού του είδους λόγου τα προηγούμενα χρόνια, όμως, ακόμα και τώρα που διώκεται από τη Δικαιοσύνη και βρίσκεται σε ύφεση της δημοφιλίας της, το αποτύπωμα του λόγου που σε μεγάλο βαθμό αυτή εισήγαγε στη δημόσια σφαίρα συνεχίζει να είναι βαθύ.

Ο εθνικιστικός λόγος

Σχετικά με τη διείσδυση συγκεκριμένων ειδών μισαλλόδοξου λόγου, ο εθνικιστικός λόγος έχει την πρωτοκαθεδρία, με 42,9% των καταγραφών να περιέχουν και τέτοια στοιχεία λόγου (κάθε καταγραφή μπορούσε να κωδικογραφηθεί σε περισσότερες από μία κατηγορίες, δηλαδή να συνδυάζει διαφορετικά είδη μισαλλόδοξου λόγου, γι’ αυτό και τα ποσοστά αθροίζουν πάνω από το 100%).
Το δεύτερο πιο διαδεδομένο είδος μισαλλόδοξου λόγου είναι ο σεξισμός, με 39,2%, ακολουθούμενος από τον ρατσισμό, με 19%. Ο αντιμεταναστευτικός λόγος αποτελούσε το 16,8% των καταγραφών, ο αντι-ΛΟΑΤΚΙΑ+ λόγος το 6% και η ύμνηση βίας το 4,5%.

Ειδικά για τη Χ.Α., η εσωτερική σύνθεση του λόγου της έχει τον εθνικισμό ως βασικό συστατικό στοιχείο με 80,5%, τον αντιμεταναστευτικό λόγο με 41,1%, τον ρατσισμό με 24,8%, τον ομοφοβικό λόγο με 6,1% και τον σεξισμό με 2,4%.

Αναμενόμενα ίσως, διαφαίνεται η ύπαρξη ενός σημαντικού διαχωρισμού στα είδη λόγου που εντοπίζονται στις ιστοσελίδες ανάλογα με τη φυσιογνωμία τους: στις αθλητικές ιστοσελίδες και στις σελίδες lifestyle εντοπίζεται κυρίως σεξιστικός και αντι-ΛΟΑΤΚΙΑ+ λόγος, ενώ στις πολιτικές ιστοσελίδες και στα πολιτικά κόμματα είναι περισσότερο ορατός ο εθνικιστικός και ο αντιμεταναστευτικός λόγος.

Ο ρατσιστικός λόγος φαίνεται ότι φύεται παντού, ανεξαρτήτως φυσιογνωμίας ιστοσελίδας. Αναφορικά δε με την επίδραση της προεκλογικής περιόδου, φαίνεται ότι η τελευταία συνέβαλε σημαντικά στην αύξηση του εθνικιστικού και αντιμεταναστευτικού λόγου, οι οποίοι εντοπίστηκαν με αυξανόμενη συχνότητα το τελευταίο δεκαπενθήμερο πριν τις εκλογές. Αυτό είναι εύλογο, από τη στιγμή που τόσο η Συμφωνία των Πρεσπών όσο και το μεταναστευτικό ζήτημα βρέθηκαν αρκετά ψηλά στην προεκλογική ατζέντα.

Σχετικά με την ποιοτική ανάλυση του μισαλλόδοξου λόγου, μια βασική προέκταση της διείσδυσης και της αναπαραγωγής του είναι ότι έχουν αναπτυχθεί συγκεκριμένα οχήματα μεταφοράς νοημάτων και συγκεκριμένες «αργκό» για κάθε είδος λόγου. Οι «σοβαρές» ιστοσελίδες δεν απέχουν από τη χρήση αυτών. Για παράδειγμα, λέξεις όπως Εξαρχιστάν, αναρχοάπλυτοι, λαθρολάγνοι, γεροφρικιά, νεοραγιαδισμός, αστεφάνωτη (ως ευρέως διαδεδομένη μετωνυμία της συντρόφου του Αλ. Τσίπρα), τεκνατζού, σερνικοθήλυκος, αρπάχτρες και αρκετές άλλες έχουν καθιερωθεί στην αντίστοιχη ρητορική.

Επιπλέον, κάθε είδος μισαλλόδοξου λόγου φαίνεται ότι έχει τα δικά του «θέματα», δηλαδή κυρίαρχους τρόπους για την οργάνωση και μετάδοσή του. Πιο συγκεκριμένα, ο ρατσισμός χρησιμοποιεί έναν «καταμερισμό του εγκλήματος», δηλαδή συνδέει συγκεκριμένες ομάδες με συγκεκριμένες παραβατικές/επικίνδυνες συμπεριφορές (π.χ. οι Αλγερινοί είναι μαχαιροβγάλτες και οι Αφγανοί τσιγαράδες) και χρησιμοποιεί ευρέως μετωνυμίες και αναφορές όπως οι παραπάνω. Στον αντιμεταναστευτικό λόγο, η Ελλάδα εμφανίζεται να βρίσκεται σε μια διαρκή κατάσταση πολιορκίας, όπου υπάρχει ένας «φετιχισμός των αριθμών» των «πολιορκητών» («εκατοντάδες», «χιλιάδες», «εκατομμύρια»), ενώ η ίδια η διαδικασία της μετανάστευσης συχνά λοιδορείται ως ένα ταξίδι αναψυχής.
Ο εθνικιστικός λόγος είναι συνυφασμένος με τη μοναδικότητα της Μακεδονίας, κάτι που συχνά συνδέεται με αντιαριστερές αναφορές (π.χ. «αλήτες προδότες αριστεροί»). Ταυτόχρονα, ο εθνικιστικός λόγος βρίθει συνωμοσιολογικών σχημάτων.

Ηθικές αξιακές κρίσεις

Ο σεξισμός συνοδεύει την κλασική αντικειμενικοποίηση των γυναικών με έναν δήθεν υποψιασμένο λόγο: οι συντάκτες σχετικών κειμένων, συναισθανόμενοι εκ των προτέρων ότι θα κατηγορηθούν για σεξισμό, υπερασπίζονται ως «φυσιολογική» την αισθητικοποίηση του γυναικείου σώματος και επιτίθενται εκ προοιμίου στην πολιτική ορθότητα. Επίσης, δεν λείπουν οι ηθικές-αξιακές κρίσεις για συγκεκριμένες επιλογές γυναικών, ενώ ο ανδρισμός αποθεώνεται ταυτιζόμενος με τον αριθμό των ερωτικών κατακτήσεων και τον ορθολογισμό.
Ο ομοφοβικός/τρανσφοβικός λόγος ουσιαστικά παίρνει τη μορφή υποτιμητικών και χλευαστικών συμπεριφορών απέναντι σε οποιαδήποτε μη ετεροκανονική ταυτότητα φύλου.

Τέλος, η ύμνηση βίας είναι, προφανώς, προσανατολισμένη στη δράση («να τελειώνουμε», «να εκδικηθούμε»). Σε αυτό το πλαίσιο, η βία είναι καθαγιασμένη, αρκεί να απευθύνεται σε εχθρούς ή προδότες, ενώ ταυτίζεται με το θάρρος, στοιχείο που εντοπίζεται στις αθλητικές κυρίως εφημερίδες.

Προφανώς η έρευνα δεν ήταν εξαντλητική και υπάρχουν και άλλα ήδη λόγου που πρέπει να διερευνηθούν ενδελεχώς, όπως ο λόγος ενάντια στα άτομα με αναπηρία, ο οποίος επίσης σημείωσε έξαρση κατά την προηγούμενη χρονιά (βλ. περιστατικό Πολάκη-Κυμπουρόπουλου, το οποίο συνέβη τρεις εβδομάδες μετά την έναρξη της έρευνας), ο λόγος ενάντια στους πολιτικούς, ο αντικομμουνιστικός και αντιαριστερός λόγος και ο λόγος ενάντια στη διανόηση (στους «κουλτουριάρηδες»).

Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται εμφανώς για ένα ιδιαίτερα διαδεδομένο φαινόμενο που μέσω της ευρείας διάχυσης που επιφυλάσσει το διαδίκτυο, συμβάλλει στην κανονικοποίηση υποτιμητικών θεάσεων συγκεκριμένων κοινωνικών ομάδων και υποκειμένων. Με δεδομένο ότι σε πολλές περιπτώσεις «οι λέξεις είναι πράξεις», αυτό σημαίνει την περιθωριοποίηση των ομάδων αυτών, οι οποίες δεν θεωρούνται «άξιες» ισότιμης συμμετοχής στην κοινωνική ζωή. Και αυτό αποτελεί ένα σοβαρό δείγμα δημοκρατικού ελλείμματος και στρεβλής λειτουργίας της πολιτικής δημόσιας σφαίρας.

* Λέκτορας, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης, ΕΚΠΑ,επιστ. υπεύθυνος έρευνας