Ο τίτλος του κειμένου του Ετιέν Μπαλιμπάρ (απόσπασμα διάλεξής του) με τίτλο «Φυλή, έθνος και τάξη: Ψηλαφώντας τις συναρθρώσεις τους», που δημοσιεύτηκε στην «Εποχή» 15 Απριλίου 2018, παραπλανεί λίγο τον αναγνώστη, μιας και το κομμάτι που δημοσιεύθηκε, ουσιαστικά ασχολείται μόνο με το φαινόμενο της «φυλής», ως στοιχείου διάκρισης, και του φυλετισμού ή ρατσισμού ως φαινομένου. Αμφιβάλλω αν ο όρος «κοινωνική κατασκευή» που χρησιμοποιεί ο Μπαλιμπάρ για τη «φυλή» είναι δόκιμος –γενικά η «κατασκευή» σε κοινωνικά φαινόμενα έχει παραπλανητικές συνδηλώσεις. Αυτό που θέλει να πει, ωστόσο, είναι αδιαμφισβήτητο: βιολογική θεμελίωση ανθρώπινων φυλών δεν υπάρχει. Σε αυτή τη συνάφεια είναι ενδιαφέρουσα η προέλευση του ρατσιστικού αντισημιτισμού από το θρησκευτικό αντιεβραϊσμό των χριστιανών: τον 16ο αιώνα η Ιερά Εξέταση στην Ισπανία αποφάνθηκε ότι ο εβραϊσμός ως θρησκεία «μολύνει το αίμα»· ως εκ τούτου και οι Εβραίοι που είχαν βαφτιστεί, έπρεπε να διώκονται. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, οι διώξεις των ευρωπαίων Εβραίων, οι οποίες υπηρετούσαν τις εξουσιαστικές επιδιώξεις της καθολικής εκκλησίας, τέθηκαν στην υπηρεσία των ανταγωνιστικών επιδιώξεων των αναδυόμενων αστικών τάξεων της Ευρώπης.
Το έθνος ως ταξικό φαινόμενο
Το σημείο όπου διαφωνώ με την ανάλυση του Μπαλιμπάρ, είναι η συνάρθρωση έθνους και τάξης, όπως την εκθέτει. Γράφει ο Μπαλιμπάρ: «…από μια κλασικά μαρξιστική οπτική (…) ο ταξικός προσδιορισμός βαρύνει περισσότερο από τον εθνικό προσδιορισμό, θεωρείται πιο δομικός, πιο θεμελιώδης, ενώ το έθνος διαμορφώθηκε, προέκυψε ως εκ των υστέρων ή παράγωγος θεσμός». Δεν ξέρω ποια «κλασικά μαρξιστική οπτική» εννοεί ο Μπαλιμπάρ, όμως, γεγονός είναι ότι οι τάξεις γεννιούνται με τις εκμεταλλευτικές κοινωνίες και είναι συστατικό στοιχείο τους, είναι δηλαδή πανάρχαιο φαινόμενο. Το έθνος, αντίθετα, είναι ταξικό φαινόμενο: είναι ο τρόπος με τον οποίο ο αστισμός οργανώνει την κοινωνία, θεμελιώνει και αναπαράγει την εξουσία της σε αυτήν. Η διατύπωση «εκ των υστέρων ή παράγωγος θεσμός» δεν λέει απολύτως τίποτα, γιατί τι ήταν το «πρότερο» του έθνους ή ο «παραγωγός» του; Εξίσου τίποτα δεν λέει η έκφραση: «…η τάξη μπορεί να προσδιοριστεί δίχως αναφορά στη φυλή, ενώ το έθνος δεν προσδιορίζεται εγγενώς ως συναρθρωμένο με τη φυλή».
Το αντίθετο, δηλαδή ότι το έθνος προσδιορίζεται εγγενώς ως συναρθρωμένο με τη φυλή ή ότι η τάξη προσδιορίζεται με αναφορά στη φυλή δεν το ισχυρίζεται κανένας –ούτε καν η γερμανική-ρομαντική θεώρηση για το έθνος ως κοινότητα πεπρωμένου σε σχέση με τη γη το συνδέει με φυλετικά χαρακτηριστικά. Ακόμα και οι ναζί θεωρούσαν τη φυλετική εκκαθάριση του γερμανικού έθνους (σημειωτέον ότι αυτοί μιλούσαν για «λαό» και όχι για «έθνος») το δέον και όχι το εξ αρχής δεδομένο. Το έθνος εκ της γενέσεώς του είναι αντίθετο με τη «φυλή», την καταργεί κιόλας. Η εθνογένεση, μια μακρόχρονη διαδικασία, που άρχισε στην Ευρώπη στον όψιμο Μεσαίωνα, έως τη «συντέλεση» (Σβορώνος, ο οποίος εδώ ακολουθεί την επιχειρηματολογία του Μαρξ) των εθνών στα αστικά κράτη, σε όλες της τις εκφάνσεις υπήρξε συνένωση και σύντηξη «φυλών» και εθνοτήτων. Ίβηρες, Γότθοι και Λατίνοι στην Ισπανία, Γαλάτες, Φράγκοι και Λατίνοι στη Γαλλία, Κέλτες, Αγγλοσάξωνες, Λατίνοι, Δανοί και Νορβηγοί στη Βρετανία, Έλληνες, Αλβανοί και Σλάβοι στην Ελλάδα κ.λπ. συμπήξανε το ισπανικό, το γαλλικό, το βρετανικό, το ελληνικό και τα άλλα έθνη αντίστοιχα, είτε στη διαδικασία της αποτίναξης του ζυγού των ευγενών και εκδίωξης άλλων κυριάρχων (των Αράβων στην Ισπανία) είτε στην αποτίναξη του ζυγού του σουλτάνου ή άλλων αυτοκρατοριών είτε (στην αμερικανική ήπειρο) του αποικιοκρατικού ζυγού των Βρετανών, των Ισπανών, των Πορτογάλων. Την ίδια διαδικασία εθνογένεσης παρατηρούμε ακόμα στην Αφρική με τη σύντηξη αφρικανικών ή αφρικανικών και ευρωπαϊκών «φυλών».
Και βέβαια, σε αυτή διαδικασία, υπάρχουν φυλετικές συγκρούσεις ή φυλετικές διακρίσεις (όπως υπάρχουν και θρησκευτικές συγκρούσεις), που δεν παύουν με τη συγκρότηση του αστικού κράτους, αλλά η γενική τάση της εθνογένεσης δεν είναι η φυλετική διάκριση, είναι το αντίθετό της, όπως αντιστοιχεί, άλλωστε, στη λογική του καπιταλισμού.
Πώς οι τάξεις συμμετέχουν στην εθνογένεση;
Όσον αφορά τη συνάρθρωση τάξης και έθνους, τα ενδιαφέροντα ερωτήματα, που δεν τα διερευνούν οι Μπαλιμπάρ και Βαλερστάιν στο βιβλίο τους Φυλή, έθνος και τάξη, είναι, πρώτον, πώς οι προκαπιταλιστικές υπεξούσιες τάξεις ή και οι τάξεις του πρώιμου καπιταλισμού συμμετέχουν στην εθνογένεση, τι συμφιλιώσεις και συμμαχίες δημιουργούνται και, δεύτερον, πώς το έθνος αξιοποιείται στο αστικό κράτος για την άμβλυνση των ταξικών συγκρούσεων και για την εξυπηρέτηση των εκμεταλλευτικών και εξουσιαστικών επιδιώξεων της άρχουσας τάξης. Δεν εννοώ ότι πρέπει να ακολουθήσουμε το διταξικό υπόδειγμα του Μαρξ (καπιταλιστές και μισθωτοί). Αυτό είναι ένα εργαλείο ανάλυσης για τον ερευνητικό σκοπό του Μαρξ στο Κεφάλαιο, δηλαδή την αποκάλυψη του ιδιαίτερου καπιταλιστικού τρόπου εκμετάλλευσης και της διάθεσης του υπερπροϊόντος (που στον καπιταλισμό εμφανίζεται ως υπεραξία) για τη διευρυμένη αναπαραγωγή. Στην πραγματικότητα, το σύστημα των τάξεων και των ταξικών σχέσεων είναι πολύ πιο περίπλοκο. Ιδίως ο Βαλερστάιν θα ήταν ως κοινωνικός ιστορικός ο ενδεδειγμένος γι’ αυτήν την έρευνα –δεν την έκανε όμως, παρά τον πολλά υποσχόμενο τίτλο του βιβλίου που έγραψε μαζί με τον Μπαλιμπάρ.
Ο Μπαλιμπάρ, στο κείμενο που δημοσίευσε η Εποχή, δείχνει να μην έχει ακριβώς καταλάβει τι έκανε ο Μαρξ. Γράφει: «Σε αντίθεση με αυτό που ο Μαρξ είχε υποστηρίξει, ο καπιταλισμός δεν επιβάλλει παντού και σε κάθε περίπτωση τις ίδιες μορφές εκμετάλλευσης, τις ίδιες μορφές παραγωγής και αναπαραγωγής του εργατικού δυναμικού. Αντίθετα, βασίζεται στην άνιση κατανομή των εργατών στο κέντρο και την περιφέρεια, ή αλλιώς στο Βορρά και το Νότο. Εν γένει, η φυλή υποδηλώνει το γεγονός ότι έξω από τη μητρόπολη ο καπιταλισμός δεν διακρίνει σε εθνικότητες, αλλά τις συνδυάζει, ειδικά στην περίπτωση της παραγωγής εργατικού δυναμικού, με διάφορες μορφές ανελεύθερων εργατών». Ο Μαρξ δεν ήταν ούτε θετικιστής κοινωνιολόγος, ούτε δημοσιογράφος (τουλάχιστον στο επιστημονικό του έργο, γιατί στο δημοσιογραφικό ήταν και επιστήμονας). Δεν περιγράφει αυτό που συμβαίνει κάθε στιγμή, αλλά επιδιώκει να αποκαλύψει τους γενικούς νόμους (πάει να πει: τη γενική τάση) της εξέλιξης της καπιταλιστικής κοινωνίας. Ανεξάρτητα, λοιπόν, από τις επιπτώσεις (συχνά προκαπιταλιστικές ή εκτός της λογικής του καπιταλισμού) των ιδιαίτερων κερδοσκοπικών επιδιώξεων κάθε καπιταλιστή, καπιταλιστικών ομίλων, ακόμα και καπιταλιστικών κρατών προς όφελος των «δικών τους» καπιταλιστών, η γενική τάση όντως είναι να επιβληθούν «παντού οι ίδιες μορφές εκμετάλλευσης, παραγωγής και αναπαραγωγής του εργατικού δυναμικού», δηλαδή να αρθεί η διαφορά μεταξύ κέντρου και περιφέρειας ή, αλλιώς, να ενσωματωθεί η περιφέρεια στο κέντρο. Η ενσωμάτωση, ας πούμε, των ευρωπαϊκών ανατολικών κρατών που συντελείται μπροστά στα μάτια μας, η επιδίωξη, διά των μνημονίων, να προσαρμοστούν οι χώρες του ευρωπαϊκού Νότου στη γενική τάση του Βορρά, ακόμα και οι καμπάνιες για τα «ανθρώπινα δικαιώματα», που άρχισαν επί προεδρίας Κάρτερ στις ΗΠΑ, και οι «ανθρωπιστικοί πόλεμοι», αποσκοπούν στην εκκαθάριση άλλων μορφών κοινωνίας από το καπιταλιστικό πρότυπο παντού –δηλαδή και στην εξάλειψη του φαινομένου των «ανελεύθερων εργατών», γιατί αυτοί στρεβλώνουν τον ανταγωνισμό και εμποδίζουν την ελεύθερη εξάπλωση της κεφαλαιακής σχέσης.
