Σήμερα, που διάφοροι τεχνοκράτες διακηρύσσουν ότι «δεν υπάρχει εναλλακτική», που οι κατηγορικές προσταγές του καπιταλισμού επιβάλλονται ως αιώνιες και εξωκοινωνικές αλήθειες, που η γνώση εξειδικεύεται και κατακερματίζεται για να χρησιμεύσει ως «ανθρώπινο κεφάλαιο», η μελέτη του καστοριαδικού έργου καθίσταται πιο επίκαιρη από ποτέ. Σε αυτό το πλαίσιο αποκτά ιδιαίτερη σημασία και το τριήμερο συνέδριο με τίτλο «Η κοινωνική και πολιτική σκέψη του Κορνήλιου Καστοριάδη, 20 χρόνια μετά», που διοργανώνεται από το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών «Πολιτική επιστήμη και Ιστορία» από σήμερα έως την Κυριακή 3 Δεκεμβρίου στο Πάντειο Πανεπιστημίο. Ενδεικτικό του ενδιαφέροντος που εξακολουθεί να προκαλεί ο καστοριαδικός στοχασμός στις μέρες μας είναι το γεγονός ότι η πρόσκληση για το συνέδριο βρήκε πρωτοφανή ανταπόκριση στη διεθνή ακαδημαϊκή κοινότητα και το συνέδριο απέκτησε διεθνή χαρακτήρα, με 65 ομιλητές από 7 χώρες. Πρόκειται για το μεγαλύτερο από όσα διοργανώθηκαν φέτος στο Παρίσι, το Όσλο, τη Μελβούρνη για να τιμήσουν τον Καστοριάδη, 20 χρόνια μετά τον θάνατό του.
Το 2017 είναι επετειακό έτος με πολλούς συμβολισμούς. Σηματοδοτεί τα 100 χρόνια από τη Ρωσική Επανάσταση, αλλά επίσης τα 20 χρόνια από τον θάνατο του Κορνήλιου Καστοριάδη, του διεισδυτικότερου κριτικού της κληρονομιάς της Ρωσικής Επανάστασης από τη σκοπιά του ίδιου του επαναστατικού προτάγματος.
Ο Καστοριάδης ανήκει στους ελάχιστους φιλοσόφους της γενιάς του που δεν απαρνήθηκαν το πρόταγμα της επανάστασης. Η κριτική του στον μαρξισμό ήταν δημιουργική - δεν κατέληξε στην απολογητική της φιλελεύθερης ολιγαρχίας, αντιθέτως όξυνε την κριτική του καπιταλισμού και της ολιγαρχίας, ενώ ανανέωσε το νόημα της επαναστατικής πράξης ως πράξης αυτονομίας.
Βασική του ιδέα είναι ότι δημιουργούμε τη δική μας Ιστορία συλλογικά, ότι η ανθρωπότητα δημιουργεί τις δικές της σημασίες και θεσμούς και ότι αυτή η δημιουργία δεν είναι νομοτελειακά καθορισμένη· ούτε είναι όμως χαοτική. Συμβαίνει υπό συνθήκες, αλλά όχι κατά αιτιοκρατικό τρόπο.
Ο Καστοριάδης κατέκρινε την ψευδή αντίθεση ατόμου-κοινωνίας, εντοπίζοντας την αντίθεση ανάμεσα στην ψυχή και την κοινωνία, την οποία γεφυρώνει το άτομο ως κοινωνικός θεσμός. Ανέδειξε την άρρηκτη σύνδεση κοινωνίας και Ιστορίας και επέμεινε στη δυνατότητα της άμεσης δημοκρατίας ενάντια στη μεταφυσική του κράτους. Αντίθετα προς άλλες, τρέχουσες, χρήσεις του όρου «αυτονομία», ο Καστοριάδης έδωσε πραγματικά πολιτικό νόημα στη λέξη, ορίζοντάς την ως τη δυνατότητα να θέτουμε ελεύθερα, ισότιμα και συνειδητά τους δικούς μας νόμους, γνωρίζοντας ότι πηγή των νόμων είναι η ίδια η κοινωνία. Η δημοκρατική αυτοθέσμιση χρειάζεται ελευθερία και ισότητα, μα και γνώση, πάθος, ευθύνη και κριτική μνήμη του παρελθόντος.
Όμως ο Καστοριάδης, όπως τονίζει και ο Βενσάν Ντεκόμπ στη συνέντευξη που μας παραχώρησε και θα δημοσιευτεί στην “Αυγή” της Κυριακής, δεν ήταν μόνο πολιτικός στοχαστής αλλά και φιλόσοφος. Η κριτική του στον Μαρξ τον οδήγησε στην αναθεώρηση της παραδοσιακής φιλοσοφίας και τη συγκρότηση μιας λογικής των μαγμάτων.
Ο Καστοριάδης εντοπίζει ένα σημαντικό ελάττωμα στην «κληρονομημένη σκέψη». Οι φιλόσοφοι παραγνώρισαν δύο βασικά στοιχεία: πρώτον, την οντολογική δημιουργία και, δεύτερον, την ύπαρξη διάφορων στοιβάδων του Είναι, στις οποίες δεν ισχύουν αναγκαστικά οι ίδιοι κανόνες ούτε εφαρμόζονται οι ίδιες κατηγορίες σκέψης.
Ο ίδιος βλέπει το Είναι ως δημιουργία μορφών ριζικά καινούργιων, που δεν ανάγονται στις προϋπάρχουσες συνθήκες. Συλλαμβάνει εδώ το εξής παράδοξο: αφού το πραγματικά καινούριο δεν παράγεται ούτε «εξηγείται» από τα προηγούμενα, αφού για την οντολογική δημιουργία υπάρχουν αναγκαίες αλλά όχι ικανές συνθήκες, η δημιουργία κατά κάποιον τρόπο προϋποθέτει τον εαυτό της. Πράγματι, για να υπάρξει το πρώτο κύτταρο, προϋποτίθενται οι λειτουργίες αναπαραγωγής του. Για να υπάρξει μια κοινωνία, πρέπει να υπάρχει πρώτα μια γλώσσα, που όμως είναι ήδη κοινωνικός θεσμός. Βλέπουμε ότι σε αυτές τις περιπτώσεις δεν υπάρχει συνέχεια, αλλά ρήξη, τομή. Πρόκειται για τον περίφημο «πρωταρχικό κύκλο της δημιουργίας». O Καστοριάδης ενδιαφέρεται για το εντελώς καινούργιο, που εμφανίζεται εκ του μηδενός, όχι όμως μαζί με το μηδέν ούτε εντός του μηδενός. Αναδύεται δηλαδή, ως εκδήλωση της δημιουργικής, ποιητικής διάστασης του Είναι ως γίγνεσθαι. Συνεπώς, στην οντολογία του Καστοριάδη το ον εμφανίζεται ως αυτοδημιουργία, ο χρόνος εμφανίζεται ως μάγμα, μη καθορισμένη ολότητα, και το μέλλον παρουσιάζεται όχι ως τετελεσμένο, αλλά ως υπό διαρκή διαμόρφωση.
Αυτά συνδέονται με τη δημιουργικότητα της φαντασίας, τόσο ως ατομικής φαντασίας, δηλαδή απερίσταλτης ροής ψυχικών παραστάσεων, όσο και ως κοινωνικού φαντασιακού: οι κοινωνίες διαμορφώνουν τους θεσμούς τους ανάλογα με τις κεντρικές φαντασιακές σημασίες τους· τις σημασίες, δηλαδή, που ντύνουν τον κόσμο με νόημα, σκοπούς και αξίες. Αυτό το νόημα είναι πάντα στην ουσία του αυθαίρετο: είναι προϊόν της αδάμαστης ανθρώπινης φαντασίας. Αυτό που θεσμίζει, αυτό που κάνει να δημιουργούνται οι ριζικά καινούριοι κοινωνικοί θεσμοί δεν είναι το DNA, ο ορθολογισμός, το πεπρωμένο του Είναι, οι νόμοι της Ιστορίας: είναι το θεσμίζον κοινωνικό φαντασιακό.
Όπως ίσως φαίνεται από τα παραπάνω, η φιλοσοφία του Καστοριάδη αγγίζει και τις ανθρωπιστικές και τις φυσικές επιστήμες. Αυτός ο «νέος Αριστοτέλης», σύμφωνα με την έκφραση του Εντγκάρ Μορέν, δεν χωρά σε ταξινομήσεις και υποκατηγορίες. Κι ακριβώς γι’ αυτόν τον λόγο, το έργο του είναι ιδιαιτέρως γόνιμο και αφορά όλους όσοι επιθυμούν να στοχαστούν με πάθος, διαύγεια και εντιμότητα σχετικά με τα ποικίλα σημαντικά ζητήματα που μας θέτει η εποχή μας.
* Ο Γιάννης Κτενάς και ο Αλέξανδρος Σχισμένος είναι μέλη της Οργανωτικής Επιτροπής του συνεδρίου
