Συμβολική η επιστροφή του Ηλία Ηλιού στο Κοινοβούλιο στα χρόνια της αριστερής διακυβέρνησης της χώρας, ας γίνει αφορμή να ξαναθυμηθεί η ελληνική Αριστερά στις μέρες της κρίσης ότι «όσο καλύτερα ο άνθρωπος γνωρίζει το παρελθόν του, τόσο λιγότερο γίνεται σκλάβος του»
Με την πρόσφατη έκδοση της πολιτικής του βιογραφίας ο Ηλίας Ηλιού επιστρέφει στον χώρο που λάμπρυνε με την παρουσία και την παρρησία του για τρεις κρίσιμες δεκαετίες της μεταπολεμικής πολιτικής μας ζωής. Ξαναγυρνά στο ελληνικό Κοινοβούλιο που τον τιμά με έναν σημαντικό τόμο του Ιδρύματος της Βουλής για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, τον έκτο στη σειρά «Βιογραφίες Πολιτικών», τον οποίο υπογράφει ο Ηλίας Νικολακόπουλος. Εδραιώνεται έτσι και συμβολικά η θέση του Ηλία Ηλιού ως κορυφαίου κοινοβουλευτικού ηγέτη, του πρώτου από την ευρεία πολιτική οικογένεια της ελληνικής Αριστεράς που αναγνωρίζεται πλέον και σε θεσμικό επίπεδο.
«Φωτεινό μυαλό και σπινθηροβόλο βλέμμα», άνθρωπος με ευρύτατη παιδεία και πνευματική καλλιέργεια, όπως τον χαρακτηρίζει ο βιογράφος του, δεινός ρήτορας και γοητευτικός συνομιλητής για όσους τον γνωρίσαμε μέσα από την ανάγνωση των κειμένων του και των αγορεύσεων του στη Βουλή ή τον συναντήσαμε προσωπικά στο τέλος της διαδρομής, το 1977, ως επικεφαλής της «Συμμαχίας των πέντε», στη διάρκεια της τελευταίας για τον ίδιο προεκλογικής εκστρατείας. Απλός, γελαστός και προσηνής ο Ηλίας Ηλιού συγκέντρωνε όλα εκείνα τα χαρακτηριστικά που δίκαια του προσέδωσαν στη μεταπολίτευση την προσωνυμία «Νέστορας της Αριστεράς».
Σ’ αυτή τη βάση, το εγχείρημα που ανέλαβε ο Ηλίας Νικολακόπουλος, μπορεί να φαίνεται, αλλά δεν ήταν εύκολο. Ο βιογραφούμενος δεν υπήρξε μια μονοδιάστατη πολιτική προσωπικότητα. Ο τελευταίος, ίσως, ευπατρίδης της πολιτικής μας ζωής διέτρεξε τον σύντομο αλλά «ταραγμένο» εικοστό αιώνα απαντώντας εύστοχα στα μηνύματα και τις ανάγκες των καιρών, ενώ παράλληλα ανέπτυξε πολυσχιδή δράση, πνευματική, πολιτική και κοινωνική, με γνώμονα τις αρχές της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας και τις αξίες μιας αδογμάτιστης, όπως την πίστεψε, κομμουνιστικής και στη συνέχεια ανανεωτικής, Αριστεράς.
Παρά τη συνθετότητα της προσωπικότητας, ο βιογράφος κέρδισε το στοίχημα μιας άρτιας και εμπεριστατωμένης προσέγγισης. Τέμνοντας τον ιστορικό χρόνο σε έξι οργανωμένα κεφάλαια που καλύπτουν αντίστοιχες χρονικές στιγμές-περιόδους της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας, ενέταξε τον Ηλία Ηλιού στα συγκείμενα κάθε εποχής. Ανέδειξε έτσι τη ζωή και τη δράση του με βάση τις εκάστοτε πολιτικοκοινωνικές πραγματικότητες και, εστιάζοντας στις επιλογές και τα διακυβεύματα, τόνισε τα ιδιαίτερα στοιχεία της πολιτικής του παρουσίας. Παράλληλα, έδωσε χώρο στον ίδιο τον βιογραφούμενο να «αυτοβιογραφηθεί». Δίπλα στα δημοσιευμένα και αδημοσίευτα κείμενά του και στις σημειώσεις του αρχείου του, ο Ηλίας Νικολακόπουλος παρέθεσε τον αναστοχασμό και τη μαρτυρία του Ηλιού για τα τεκταινόμενα και παρελθόντα, έτσι όπως τα επεξεργάστηκε ο ίδιος αργότερα με τη σοφία των χρόνων του και τα κατέθεσε σε διάφορες συνεντεύξεις του.
Έξη κεφάλαια, έξι χρονικές στιγμές-περίοδοι της ιστορίας του εικοστού αιώνα. Η αφήγηση ξεκινά με τη διαμόρφωση του προοδευτικού διανοούμενου στον προπολεμικό κόσμο. Γεννημένος το 1904 στο Κάστρο της Λήμνου από γονείς που «οι τεθλασμένες διαδρομές», γνώριμες στον ελληνισμό της οθωμανικής επικράτειας τον 19ο αιώνα, οδήγησαν στο νησί, ο Ηλίας ήταν ο πρωτότοκος γιός της εύπορης οικογένειας του έμπορου Φίλιππου Ηλιού και της διδασκάλισσας Ευθαλίας, το γένος Ιωάννη Ζάννα. Στη Λήμνο πέρασε τα παιδικά του χρόνια, βίωσε την απελευθέρωση του νησιού και τον βενιζελισμό και στη Χίο, μετά το θάνατο της μητέρας του, συνέχισε τις γυμνασιακές του σπουδές και ξεδίπλωσε τα ταλέντα του. Φοιτητής της Νομικής Σχολής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, από το 1919, μέλος της Δημοκρατικής Νεολαίας του Παπαναστασίου, συμπορεύτηκε με την εκδοτική ομάδα των δημοτικιστών του Νουμά και καλλιέργησε το πηγαίο χιούμορ του συστηματοποιώντας τη γραφή και δημοσιοποιώντας ποιητικές παρωδίες.
Ο νεαρός δικηγόρος που επέστρεφε στην Λήμνο, στις αρχές του 1928, και συνέδεσε τη ζωή του, το 1930, με την Ελευθερία Καλδή, ήταν ένας ενεργός διανοούμενος, ταγμένος στη δημοκρατία και τον δημοτικισμό, ευήκοος και ευαίσθητος στα κοινωνικά προβλήματα του τόπου του και του καιρού του. Με αυτές τις παρακαταθήκες έπαιρνε το βάπτισμα της πολιτικής, κατεβαίνοντας για πρώτη φορά υποψήφιος με το Αγροτικό Κόμμα Ελλάδας (ΑΕΚ) για τον νομό Λέσβου στις εθνικές εκλογές του Σεπτεμβρίου 1925, όπου ήρθε δεύτερος σε σταυρούς προτίμησης. Ακολούθησε δέκα χρόνια αργότερα, το 1935, η μετεγκατάσταση του ζεύγους Ηλιού και των παιδιών τους, Φίλιππου και Μαίρης, στην Αθήνα, λίγους μήνες πριν την παλινόρθωση της μοναρχίας, τις εκλογές του Ιανουαρίου 1936 και τη δικτατορία του Μεταξά.
Αν ο δρόμος για την παράλληλη ενασχόληση με την δικηγορία και την πολιτική στην κεντρική της σκηνή είχε ανοίξει στη δεκαετία του 1930, στον πόλεμο και στα χρόνια που τον ακολούθησαν κτίζονται και ενισχύονται οι δεσμοί με την Αριστερά. Στον ρόλο του εμψυχωτή «όσων είχαν καταρρεύσει ψυχολογικά μπροστά στην τεράστια πολεμική μηχανή που είχε κατακλύσει την Ευρώπη» από τις πρώτες μέρες της Κατοχής, ο Ηλίας Ηλιού συντάσσεται με τις γραμμές του ΕΑΜ, ως απλό μέλος, στις αρχές του 1942. Δρομολογημένη την ίδια περίοδο η σχέση έλξης με το ΚΚΕ αποκτά οργανωτική υπόσταση μόνον το 1946, «όταν οι άλλοι έφευγαν». Ακολουθεί δε τη σύλληψή του στα Δεκεμβριανά. Όπως τόνιζε ο ίδιος ο βιογραφούμενος, η οκτωβριανή επανάσταση και κυρίως η αναγνώριση της συμβολής της ΕΣΣΔ στην αντιφασιστική νίκη μέτρησαν για την επιλογή αυτή εξίσου με την αγανάκτηση για την «ξενική επέμβαση και την εγκληματική δραστηριότητα του νεοφασισμού των Χιτών» στην Ελλάδα μετά την απελευθέρωση.
Στη φάση αυτή, η καταγγελία του μεταβαρκιζιανού κράτους βαίνει παράλληλα με το όραμα μιας διαφορετικής Ελλάδας. Από το 1946, η νομική υπεράσπιση των «πατριωτών - αγωνιστών» της Αντίστασης και γενικότερα της διωκόμενης Αριστεράς εγκαινιάζεται ως δραστηριότητα την οποία ο Ηλίας Ηλιού άσκησε συστηματικά και στη συνέχεια, παράλληλα με τις αυξημένες κοινοβουλευτικές και πολιτικές υποχρεώσεις που επωμίζεται από το 1956 μέχρι τη δικτατορία της 21ης Απριλίου. Αντίστοιχα, το όραμα υπηρετείται με τη συμμετοχή στη «σημαντικότερη εκδοτική προσπάθεια της αριστερής διανόησης έως τα μέσα της δεκαετίας του 1960», στα «Νέα Βιβλία» (1945-1947), αλλά και στον κύκλο των αριστερών διανοουμένων που συσπειρώνονται στην εταιρεία Επιστήμη – Ανοικοδόμηση (ΕΠ.ΑΝ) και το περιοδικό Ανταίος.
Η Άνοιξη δεν διάρκεσε πολύ. Ο κύκλος των προσωπικών περιπετειών άνοιγε πρακτικά, λίγους μήνες πριν τη γενίκευση του εμφυλίου πολέμου, με τη σύλληψη τον Μάρτιο του 1947 και τον εκτοπισμό του στην Ικαρία. Η απόλυση τον Οκτώβριο της ίδιας χρονιάς με τα μέτρα Σοφούλη ήταν προσωρινή. Ο Ηλιού οδηγήθηκε ξανά στην Ικαρία στις αρχές του 1948 πριν πάρει «φύλλο πορείας» για το «κολαστήριο» της Μακρονήσου κι από εκεί, με τους «αμετανόητους», για τον Άι Στράτη. Στον απόηχο της στρατιωτικής ήττας τού Δημοκρατικού Στρατού, εξόριστος, εκλέγεται για πρώτη φορά βουλευτής με τα χρώματα της νεοσύστατης ΕΔΑ, τον Σεπτέμβριο του 1951, και επιστρέφει στην Αθήνα.
Πυκνός χρόνος για την ιστορία της ελληνικής Αριστεράς και των προσώπων που την οδήγησαν στην αντίπερα όχθη, οι δεκαετίες του 1950 και 1960 είναι αυτές στη διάρκεια των οποίων ο Ηλίας Ηλιού αναδεικνύεται σε πολιτικό πρωταγωνιστή καταθέτοντας την προσωπική του σφραγίδα τόσο στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της ΕΔΑ, όσο και γενικότερα στην πολιτική και κοινοβουλευτική ζωή της χώρας. Η «ομαλότητα» και η συνταγματική νομιμότητα, η υπέρβαση των διχασμών του εμφυλίου και η πολιτική των συνεργασιών και των μετωπικών σχημάτων, αποτέλεσαν βασικούς άξονες στην «πιο γόνιμη και παραγωγική», όπως σημειώνει και ο βιογράφος, περίοδο της πολιτικής ζωής του.
Στην πράξη, η ακύρωση της εκλογής από το Εκλογοδικείο του έδωσε τον απαιτούμενο χρόνο για την επανάκαμψη στη δικηγορία που συνδυάστηκε με τη δυναμική ενασχόληση με την πολιτική. Μέλος του ηγετικού πυρήνα της ΕΔΑ με την επιστροφή του από την εξορία κάνει συμβολικά την πρώτη δημόσια εμφάνισή του με μια επιστημονική και πολιτικά άρτια κριτική στο νέο Σύνταγμα του 1952. Την ίδια χρονιά, ως υπέρμαχος της πολιτικής των συμμαχιών παρακάμπτει το σύνθημα «Τι Πλαστήρας, τι Παπάγος» με τη δημοκρατική εκλογική συνεργασία στη Λέσβο. Τις συνεργασίες διαπραγματεύεται και στη συνέχεια εκ μέρους των «ηττημένων» αναζητώντας τις βάσεις για την εκλογική σύμπραξη της ΕΔΑ με το ΔΚΕΛ και προσωπικότητες της κεντροαριστεράς. Αποτέλεσμα αυτών των διεργασιών υπήρξε ο ευρύτατος εκλογικός συνασπισμός της Δημοκρατικής Ένωσης, το 1956.
Η επιτυχία της στις εκλογές άνοιγε τον δρόμο για την κατάκτηση της θέσης της αξιωματικής αντιπολίτευσης από την ΕΔΑ το 1958, ενώ στον Ηλιού έδινε την πρώτη του έδρα στο Κοινοβούλιο και τη θέση του κοινοβουλευτικού εκπροσώπου της ΕΔΑ. Παρά την αλλαγή εκλογικής περιφέρειας –από τη Λέσβο στην Αθήνα- το 1964, διατήρησε την έδρα του και την τίμησε για επτά συνεχόμενες εκλογικές θητείες μέχρι την απόσυρσή του. Αντίστοιχα, ως κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της ΕΔΑ μέχρι τη δικτατορία, και στη μεταπολίτευση ως πολιτικός αρχηγός της Ενωμένης Αριστεράς και της Συμμαχίας, διακρίθηκε για την αυστηρή και τεκμηριωμένη κριτική, την ευπρεπή αντιπολίτευση, την ψυχραιμία και νηφαλιότητα στον χειρισμό κρίσιμων θεμάτων.
Δεύτερος τη τάξει στην ιεραρχία της ΕΔΑ μετά την απώλεια του Στέφανου Σαράφη, το 1957, συνειδητοποιεί περίπου την ίδια εποχή τις δυστοκίες που δημιουργεί στην παραγωγή πολιτικής όχι τόσο η γεωγραφική όσο, κυρίως, η συνεχώς διευρυνόμενη απόσταση αντιλήψεων ανάμεσα στην Αθήνα και το Βουκουρέστι. Η ανοδική πορεία της ΕΔΑ έβαινε αντιστρόφως ανάλογα με την τροχοπέδη που έθετε, ακόμα και ως τρόπος ζωής στην υπερωρία, η παρατεταμένη παρανομία. Ωστόσο, για τον Ηλία Ηλιού, που διεκδίκησε την ΕΔΑ σε ρόλο προνομιούχου εκφραστή της Αριστεράς στην Ελλάδα, η ιδιότυπη από την αρχή σχέση του με το ΚΚΕ δεν οδηγήθηκε σε ρήξη. Αν η προσέγγιση με την κομμουνιστική ηγεσία είχε όρους και όρια, η άπωση εμπεριείχε μια απόσταση ασφαλείας και την αναζήτηση άλλων προτύπων πλεύσης και αριστερής πλοήγησης.
Από την άποψη αυτή, οι εαμικές παρακαταθήκες και ο δυτικός μαρξισμός πρόσφεραν στη δεκαετία του 1960 τις απαντήσεις απέναντι στις προτεραιότητες που κοινοποιούσε το Βουκουρέστι μέσω των κομματικών μηχανισμών. Ταυτόχρονα έδιναν υπόβαθρο για διαφορετικές πολιτικές στρατηγικές κυρίως απέναντι στα προβλήματα που δημιούργησε η συστηματική διαρροή των αριστερών ψηφοφόρων προς τη νεοσύστατη, το 1961, Ένωση Κέντρου αλλά και στο νέο πολιτικό σκηνικό που δημιούργησε η άνοδός της στην εξουσία, το 1963. Το σκίτσο-πίνακας του Μποστ με τον Ηλιού ως προφήτη φτωχοπρόδρομο να υποδεικνύει στον καβαλάρη Γεώργιο Παπανδρέου ότι πρέπει να σκοτώσει τον δράκο απεικονίζει με όλη τη δύναμη των συμβολισμών τα αδιέξοδα του «κεντρώου διαλείμματος». Ο δράκος δεν σκοτώθηκε και οι προφητείες επαληθεύτηκαν με την «κρίση εξουσίας» που κορυφώθηκε στα Ιουλιανά και από εκεί με την επικράτηση της στρατιωτικής δικτατορίας.
Προικισμένος αστός διανοούμενος, ο Ηλίας Ηλιού ήταν ο αριστερός πολιτικός που κατάφερε να δείξει ότι το «καταθέτω εαυτόν» στην κοινή υπόθεση δεν είναι ασύμβατο με την ευζωία και την κοινωνικότητα. Διαφορετικός, όπως άλλωστε κι ο θρυλικός πρόεδρος της ΕΔΑ σοσιαλιστής Γιάννης Πασαλίδης, βάδισε στα δύσβατα μονοπάτια που άνοιγε η δημοκρατική του συνείδηση και το ΕΑΜ. Και παρά τις αντιθέσεις συνέδεσε ανεξίτηλα το όνομά του με την πιο ενδιαφέρουσα κοινοβουλευτική εκδοχής της ελληνικής Αριστεράς, πριν ξαναγνωρίσει τους περιορισμούς και τις διώξεις, αυτή τη φορά, από την δικτατορία των συνταγματαρχών και πριν αποφασίσει να ηγηθεί του σχήματος της Ενωμένης Αριστεράς στη μεταπολίτευση.
Η βιογραφία του πολιτικού Ηλία Ηλιού, ένα βιβλίο που ανεπιφύλαχτα αξίζει να διαβαστεί από όλους, όσους δεν σταθούν επιπόλαια στα χρώματα του εξωφύλλου, του μόνου προβληματικού στοιχείου της κατά τα άλλα προσεγμένης έκδοσης. Ένα καλό ιστορικό βιβλίο, άλλωστε, συνιστά πάντα μια καλή ευκαιρία και για άλλες αναστοχαστικές διαδρομές.
Η Αυγή, εφημερίδα «του εργαζόμενου λαού» από το 1952 και των διακηρύξεων της ΕΔΑ για «Εθνική Δημοκρατική Αλλαγή» από το 1956, αποτελεί ίσως το κατεξοχήν έντυπο γι’ αυτό το σύντομο αφιέρωμα στο βιβλίο για τον πολιτικό με τον οποίο ακολούθησε ομόκεντρη τροχιά και για τον νομικό που την υπερασπίστηκε δικαστικά στα «πέτρινα χρόνια».
Συμβολική η επιστροφή του Ηλία Ηλιού στο Κοινοβούλιο στα χρόνια της αριστερής διακυβέρνησης της χώρας, ας γίνει αφορμή να ξαναθυμηθεί η ελληνική Αριστερά στις μέρες της κρίσης ότι «όσο καλύτερα ο άνθρωπος γνωρίζει το παρελθόν του, τόσο λιγότερο γίνεται σκλάβος του».
* Η Ιωάννα Παπαθανασίου είναι ιστορικός
