του Χρήστου Σίμου
Την Τρίτη 8 Μαΐου, με αφορμή την επίσκεψή του στην Αθήνα, ο Γουώρεν Μόνταγκ,
Καθηγητής Αγγλικής και Συγκριτικής Λογοτεχνίας στο Occidental College του Λος Άντζελες, μίλησε στο Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς. Ο τίτλος της εισήγησης του ήταν: «Μεταξύ έγκλησης και ανοσοποίησης: Αλτουσέρ, Μπαλιμπάρ, Εσπόζιτο». Το βασικό ζήτημα της εισήγησης του Μόνταγκ ήταν η συγκρότηση της υποκειμενικότητας, ερώτημα κεντρικό για την φιλοσοφία, ερώτημα που ανέδειξε με πολύ ιδιαίτερο τρόπο η φιλοσοφική παράδοση που αναδύθηκε στη Γαλλία κατά τη δεκαετία του 1960, με κεντρική την φιγούρα του Αλτουσέρ και τις επεξεργασίες του για τον θεωρητικό αντί-ανθρωπισμό, σε κριτική αντιπαράθεση με τον φιλοσοφικό ανθρωπισμό και τις κατηγορίες που απορρέουν από αυτόν –ιδιαίτερα εκείνη της αλλοτρίωσης.
Ξεκινώντας από τη διαπραγμάτευση του «Ιδεολογία και Ιδεολογικοί Μηχανισμοί του Κράτους», ένα από τα πιο διάσημα κείμενα του Αλτουσέρ, για το οποίο έχουν διατυπωθεί πάμπολλες ενστάσεις και κριτικές (εξαιτίας και των διαφορετικών εκδοχών που είδαν το φως της δημοσιότητας, ανάλογα με το πώς εκτιμούσε κάθε φορά την θεωρητική και πολιτική συγκυρία ο Αλτουσέρ), ο Μόνταγκ αναλύει την κατηγορία της ιδεολογικής έγκλησης, μέσω της οποίας συγκροτούνται οι υποκειμενικότητες, επισημαίνοντας πως το ρήμα «εγκαλώ» στα γαλλικά δεν σημαίνει απλώς κάλεσμα ή απεύθυνση. Η έγκληση επισημαίνει τις σχέσεις εξουσίας που διαπερνούν τη διαδικασία αυτή, καθώς, ως έννοια, περιλαμβάνει το πρόσταγμα, κι άρα την ανισότητα του εγκαλούμενου από τον εγκαλούντα. Η θέση του Αλτουσέρ συνοψίζεται στο ότι τα υποκείμενα υπάρχουν μόνο δια μέσω της υποταγής τους. Στο όριο, το υποκείμενο μπορεί να οριστεί ως αποτέλεσμα κοινωνικών σχέσεων.
Ο Μόνταγκ, περνώντας στην διαπραγμάτευση του κειμένου του Μπαλιμπάρ, «Πολίτης, Υποκείμενο», ανασυγκροτεί την κριτική του Χάιντεγκερ στο καρτεσιανό υποκείμενο ως αυτουργού οντότητας. Μέσα από τη συζήτηση αυτή αναδεικνύεται μια έννοια του υποκειμένου, η οποία «υπόκειται» στις σχέσεις κυριαρχίας. Με την έννοια του πολίτη, ο Μπαλιμπάρ επιχειρεί να παρέμβει στην παραπάνω εννοιολόγηση του υποκειμένου για να αντιστρέψει την προτεραιότητα της υπαγωγής, δηλαδή της ανισότητα επί της ελευθερίας.
Τέλος, μέσα από την αντίθεση υποκειμένου-κοινότητας (“communitas”) που θέτει ο Εσπόζιτο, ο Μόνταγκ επιχειρεί να δείξει τη διαδικασία συγκρότησης του υποκειμένου στο έργο του Ιταλού φιλοσόφου. Ο Μόνταγκ τονίζει πως για τον Εσπόζιτο ή έννοια του ανήκειν συνιστά απώλεια της ελευθερίας. Σε τελική ανάλυση, οποιαδήποτε μορφή κοινωνικού δεσμού συνιστά απειλή εναντίον της οποίας το άτομο πρέπει να ανοσοποιηθεί μέσω του πλήρους διαχωρισμού του από τους άλλους. Ωστόσο, όμως, ακόμα και αυτή η διαδικασία ανοσοποίησης (immunization) προϋποθέτει και πάλι μια μορφή εξουσίας, που θα του εξασφαλίσει την ανοσία.
Ο Μόνταγκ επισημαίνει την αντίφαση που διακρίνει ο Εσπόζιτο, δηλαδή μιας κοινωνίας εντός της οποίας συγκροτούνται διαρκώς σχέσεις μεταξύ των υποκειμένων, σχέσεις από τις οποίες τα υποκείμενα επιθυμούν να απαλλαγούν, οι οποίες, ταυτόχρονα, είναι οι σχέσεις πάνω στις οποίες θεμελιώνεται η κοινωνία. Η αλτουσεριανή έγκληση, αντίθετα, είναι έννοια λειτουργιστική, εξυπηρετεί την αναπαραγωγή των σχέσεων παραγωγής, ενώ η ταξική πάλη εμφανίζεται μόνο εκ των υστέρων. Η έννοια του πολίτη, όπως την επεξεργάζεται ο Μπαλιμπάρ, συνιστά τον ξεσηκωμό, την ελευσόμενη αντίσταση.
Αξίζει να σημειωθεί πως ο Μόνταγκ δεν αντιμετωπίζει τις τρεις αυτές επεξεργασίες ως μια διαδικασία διαλόγου μεταξύ των τριών φιλοσόφων , ούτε ως διαλεκτική ενότητα δύο φαινομενικά αντίθετων εννοιών (έγκληση-ανοσοποίηση) που έρχονται να γεφυρωθούν από την έννοια του πολίτη. Αντίθετα, θεωρεί πως αυτές οι τρεις έννοιες σχηματίζουν μια σύνθετη ενότητα συγκροτούμενη από μη-αναγώγιμα διακριτά μέρη.
Το κείμενο δημοσιεύεται στο 7ο τεύχος του Ενημερωτικού Δελτίου του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς