Η απολύτως προσχηματική έκπληξη, με την οποία υποδέχθηκε μέρος του συστήματος την άνοδο της ακροδεξιάς στη Γερμανία αποτελεί δείγμα του πολιτισμού εκείνου που διαθέτει ως εγγενές συστατικό τη δυνατότητα να γεννά και ξαναγεννά τον εθνικισμό και, συνακόλουθα, τον φασισμό. Να τον χρησιμοποιεί, όποτε τον χρειάζεται ως συγκολλητικό ιδεολόγημα, και να τον αποκηρύσσει όποτε κατακαίγεται από τα παρελκόμενά του. Εν τέλει, «μια διακήρυξη ενάντια στο φασισμό δεν μπορεί να έχει ίχνος ειλικρίνειας, όταν μένουν ανέπαφες οι κοινωνικές καταστάσεις, που τον παράγουν σαν φυσική αναγκαιότητα» (Μπέρτολτ Μπρεχτ).
Αν σήμερα ο Homo europaeus μοιάζει να ολισθαίνει σε δρόμους επικίνδυνα συντηρητικούς, χωρίς ελπίδα αναστοχασμού της αγωνιστικής του ύπαρξης, τούτο δεν είναι η πρώτη φορά που συμβαίνει. Μετά την περίοδο της σχετικής αισιοδοξίας που ακολούθησε τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν ο Πολ Βαλερί έβλεπε στα εδάφη της Ευρώπης ένα «ασύγκριτο εργοστάσιο της νόησης», στη νέα φάση του καπιταλισμού, το κατεξοχήν τέκνο της νεωτερικότητας, ο φασισμός, συστηματοποίησε όλα τα στοιχεία της καπιταλιστικής καταπίεσης. Και εγκαθιδρύθηκε με την ενεργό στήριξη των αστικών δυνάμεων, τις οποίες και υπηρέτησε: επειδή η κίνηση του κεφαλαίου εμπόδια δεν γνωρίζει, είναι πασίγνωστες οι επιχειρήσεις που συνεργάστηκαν με τους ναζί, σωρεύοντας υπερκέρδη και χρησιμοποιώντας ως εργατικό δυναμικό τους έγκλειστούς στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Όπως επίσης πως, μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Γερμανία δεν προχώρησε, ως όφειλε, σε κάθαρση του κρατικού της μηχανισμού –πράγμα που έπραξαν εξάλλου σε αντίστοιχες περιόδους Ισπανία και Ελλάδα.
«Ο δρόμος προς την ελευθερία περνάει μέσα από το έθνος. Όσο πιο ενωμένο είναι αυτό το έθνος τόσο πιο ισχυρή και φλογερή είναι η βούληση για ελευθερία. Έργο του εθνικοσοσιαλισμού είναι να θέσει σε κίνηση αυτή τη φλογερή βούληση ελευθερίας μέσα στο έθνος»: η λαϊκίστικη ρητορική του δόκτορος Γκέμπελς ξαναζεί μέρες δόξης λαμπρές. Τούτη την παλαιά, γνωστή συνταγή του εθνικισμού ακολουθούν και οι νεοναζί της σήμερον, κλείνοντας επίσης ταυτόχρονα το μάτι στον εργάτη και στο δίκιο του. «Ο γερμανός εργάτης θα απελευθερωθεί μόνον εάν απελευθερώσει ο ίδιος τον εαυτό του με τη δική του δύναμη και θα το κάνει όταν δεν θα μπορεί πλέον ν’ ανέχεται τις αλυσίδες της σκλαβιάς»*: σ’ αυτήν τη βούληση για ελευθέρωση απ’ τα δεσμά της φτώχειας και της ανέχειας, έναν εχθρό υποδεικνύουν, με λογικές Γκέμπελς. Αν τότε ο δόκτωρ της προπαγάνδας, γράφοντας επιστολή στον «φίλο κομμουνιστή», έδειχνε ως εχθρό τον Εβραίο καπιταλιστή, τώρα υποδεικνύεται ο σκουρόχρωμος παρίας, ο μετανάστης. Ο ταλαιπωρημένος Γερμανός εργάτης, με τις διαρκείς εκπτώσεις στο βιοτικό του επίπεδο, όπως και το ταπεινωμένο προλεταριάτο άλλων χωρών, δεν κατανοούν πάντα ότι οδηγούνται στη δυστοπία εξαιτίας των επιλογών των ελίτ. Στο εξεγερσιακό φαντασιακό τους δεν υπάρχουν κοινοί αγώνες. Με τον εθνορατσισμό να καλλιεργείται ως συγκολλητική ουσία, αρκεί να μείνει ο μετανάστης, πνιγμένος ή μη, στη Μεσόγειο, κι ευθύς αμέσως θα πάψει να απειλείται πως η ευζωία τους.
Όσο βαθαίνει η κρίση του καπιταλισμού τόσο τα φασιστικά κόμματα θα αυξάνουν την επιρροή τους. Όχι μοναχά διότι οι πτωχευμένοι προλετάριοι θα χάνουν τα λογικά τους αλλά κυρίως διότι τις φασίζουσες λογικές το όλον σύστημα τις έχει ήδη προτείνει και προπαγανδίσει, αν όχι ως λύση καθεαυτή, ως μέρος της λύσης. Διότι αποτελούν ούτως ή άλλως μέρος της πολιτικής κουλτούρας και του πολιτισμού του καπιταλισμού, από την περίοδο ήδη της αποικιοκρατίας.
Λίγο φάρσα, λίγο τραγωδία, η ιστορία πάντως δείχνει να επαναλαμβάνεται.
*Φωνές από τη Βαιμάρη, εκδ. Ύψιλον
