Μέσα στον απόλυτο δυστοπικό εφιάλτη -έναν εφιάλτη που ουσιαστικά τώρα αρχίζει για το Ηνωμένο Βασίλειο, το οποίο από την περασμένη Πέμπτη μετράει 100 θανάτους από τον κορωνοϊό ημερησίως- η πρόσφατη ακόμα αποχώρηση από την ΕΕ έχει πια ξεχαστεί. Ένας λόγος είναι φυσικά ότι μέχρι και τον Δεκέμβριο του 2020, όσο δηλαδή το Ηνωμένο Βασίλειο βρίσκεται σε μεταβατική περίοδο, δεν αλλάζουν και πολλά. Η οικονομία της χώρας, όπως και η παγκόσμια οικονομία, πλήττεται ούτως ή άλλως από την πανδημία και τα ζητήματα που έχουν μείνει ανοιχτά, όπως, παραδείγματος χάριν, αυτό της Βορείου Ιρλανδίας, έχουν περάσει σε δεύτερη μοίρα.

Η πανδημία εξαπλώνεται, ειδικά στο δυτικό κόσμο, με ανεξέλεγκτο ρυθμό και κανείς δεν μπορεί να προβλέψει με σιγουριά τον αριθμό των θυμάτων, που ήδη έχουν φτάσει σε πρωτοφανή επίπεδα. Παράλληλα, όμως, ο ιός αναγκάζει σε μια σειρά επαναπροσδιορισμών, τόσο γεωγραφικών, όσο και ιδεολογικών, που αλλάζουν το παγκόσμιο τοπίο, την έννοια των συνόρων, της παγκοσμιοποίησης των διεθνών σχέσεων αλληλεγγύης.

Ανοσία της αγέλης και νεοφιλελευθερισμός

Ας πάρουμε, όμως, τα πράγματα από την αρχή. Το Ηνωμένο Βασίλειο (και οι Ηνωμένες Πολιτείες) εδώ και δύο τουλάχιστον εβδομάδες προκαλούν παγκόσμια έκπληξη και οργή σε σχέση με την αντιμετώπιση του κορωνοϊού. Τόσο ο Τραμπ όσο και Τζόνσον, από την αρχή της εξάπλωσης της μολυσματικής νόσου στο δυτικό κόσμο, αρνήθηκαν να λάβουν μετρά αντιμετώπισης και πρόληψης. Αντίθετα, βρήκαν ευκαιρία για μια ακόμα παράσταση ανευθυνότητας και ψευδών ειδήσεων.

Η κρίση αποτέλεσε άλλη μια ευκαιρία προώθησης της ιδεολογικής και ρητορικής τους ταυτότητας. Η πανδημία επέτρεψε την υλοποίηση των αρχών του νεοφιλελευθερισμού στο πλαίσιο άλλης μιας κρίσης, υγειονομικής αυτή τη φορά. Η λογική της «ανοσίας της αγέλης», όπως και ο νεοφιλελευθερισμός, διέπονται από τις ίδιες άξιες: την επιβίωση του ισχυρότερου, την αδιαφορία για τους πιο ευάλωτους.

Ο συγκεκριμένος ιός, με το να προσβάλει κατά το μεγαλύτερο ποσοστό ευπαθείς ομάδες και ηλικιωμένους, «ξεσκαρτάρει» όσους δεν είναι χρήσιμοι πια για τις παραγωγικές δομές του συστήματος. Λειτουργεί, δηλαδή, στην ίδια λογική που λειτούργησαν και οι πολίτικες του νεοφιλελευθερισμού κατά την κρίση του 2008: αν δεν είσαι «χρήσιμος» για την παραγωγή και αναπαραγωγή του κοινωνικοοικονομικού μοντέλου, είσαι αναλώσιμος. Δεν είναι τυχαίο που πριν δύο εβδομάδες με ιδεολογική ατζέντα, γιατί ιδεολογική ήταν η στρατηγική της «ανοσίας της αγέλης», ο Τζόνσον αρνήθηκε να πάρει προληπτικά μετρά. Είχε υπολογίσει, χωρίς βέβαια να υπολογίζει τη διεθνή κατακραυγή και πιέσεις, ότι θα ξεφορτωθεί αυτούς που «επιβαρύνουν» το κράτος, ενώ η οικονομική δραστηριότητα της χώρας θα συνεχιστεί, για όσο το δυνατόν περισσότερο, ανεμπόδιστη.

Στην πορεία, βέβαια, όταν έγινε σαφές ότι η πανδημία θα οδηγήσει τόσο τις εθνικές, όσο και την παγκόσμια οικονομία σε κατάρρευση, έκανε μια θεαματική στροφή 180 μοιρών. Υιοθέτησε μετρά, υγειονομικά και οικονομικά, που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν μέχρι και σοσιαλιστικά.

Για να προστατευθεί το κατεστημένο, χρειάζονται ενίοτε και προσαρμογές. Αν τώρα το Εθνικό Σύστημα Υγείας καταφέρει να ανταπεξέλθει μετά από δεκαετίες περικοπών, ιδιωτικοποιήσεων και απαξίωσης, και μάλιστα εν μέσω μιας τέτοια κρίσης, είναι αμφίβολο και το τίμημα που θα πληρώσει ο βρετανικός λαός τεράστιο.

Προάσπιση του Μπρέξιτ

Η ιδεολογική ταυτότητα της δεξιάς του Μπόρις Τζόνσον χαρακτηρίζεται, όμως, και από τον εθνικισμό και την αναδίπλωση, τουλάχιστον ρητορικά, στα όρια του κράτους. Ρητορικά, γιατί η έξοδος από την ΕΕ θα απελευθερώσει το χρηματοπιστωτικό σύστημα της χώρας από τους περιορισμούς της.

Αυτό τουλάχιστον πιστεύουν οι σύμβουλοι του Τζόνσον. Μέσα σε αυτή τη λογική, λοιπόν, η άρνηση της κυβέρνησης να ζητήσει παράταση της μεταβατικής περιόδου, εξυπηρετεί μια συγκεκριμένη ιδεολογική τοποθέτηση. Αυτή η απόφαση πάρθηκε παρόλο που οι διαπραγματεύσεις σε σχέση με τα δικαιώματα αλιείας (πολύ σημαντικό θέμα για την Βρετανία) φαίνεται να μην προχωρούν όπως θα ήθελε η Βρετανία και η επιθυμητή ημερομηνία ολοκλήρωσης αυτού του σκέλους (πρώτη Ιουλίου) δεν θα πραγματοποιηθεί.

Στο ίδιο πλαίσιο προάσπισης του ιδεολογικού χαρακτήρα του Μπρέξιτ εντάσσεται και η πιο πρόσφατη απόφαση να μην συμμετέχει η χώρα στο πρόγραμμα της, από κοινού με την ΕΕ, αγοράς απαραίτητου ιατρικού εξοπλισμού για την καταπολέμηση του κορωνοϊού. Οι ευρωπαϊκές αρχές είχαν δηλώσει δημόσια ότι η Βρετανία κατά τη μεταβατική περίοδο αντιμετωπίζεται σαν χώρα-μέλος και έχει την επιλογή να πάρει μέρος στο πρόγραμμα, πράγμα που το Ηνωμένο Βασίλειο δεν ενέκρινε. Μετά τη γενική κατακραυγή, ο Μπόρις Τζόνσον, κατά τον προσφιλή του τρόπο, προσπάθησε να δικαιολογηθεί, επιρρίπτοντας την ευθύνη σε γραμματειακό σφάλμα, αλλά κανείς δεν έχει πια όρεξη να γελάσει με έναν πολιτικό που δεν έχει καμία απολύτως αίσθηση ευθύνης απέναντι στο βρετανικό λαό.

Κατώτερη των περιστάσεων η ΕΕ

Όσο για την Ευρωπαϊκή Ένωση, είναι και η ίδια αποφασισμένη να διατηρήσει το status quo, αναπροσαρμόζοντας, μερικώς τουλάχιστον, την οικονομική της πολιτική. Φυσικά η παγκόσμια κατάσταση είναι τόσο άστατη, που τα δεδομένα αλλάζουν συνέχεια. Προς το παρόν, όμως, διαφαίνεται ότι από τη μια, σε αντίθεση με την χρηματοπιστωτική κρίση του 2008, είναι διατεθειμένη να παραβλέψει τους δημοσιονομικούς κανόνες, που μέχρι πρότινος δεν επέτρεπε καν να τεθούν υπό την παραμικρή αμφισβήτηση. Από την άλλη, όμως, εξακολουθεί να είναι πολύ κατώτερη των περιστάσεων.

Και η ευρωπαϊκή βοήθεια προς τις χώρες του Νότου είναι ανεπαρκής (αφήνοντας την Κουβά και την Κίνα να παίρνουν τον πρώτο ρόλο σε ό,τι αφορά τη διεθνιστική αλληλεγγύη) και οι ίδιοι διαχωρισμοί μεταξύ πλουσίου Βορρά, φτωχού Νότου, παραμένουν. Από τη μια, βρίσκεται η Γερμάνια, η οποία βγήκε από την προηγούμενη κρίση πιο ισχυρή οικονομικά και σήμερα είναι σε θέση να παρέχει στους πολίτες της την αναγκαία νοσοκομειακή περίθαλψη. Από την άλλη, είναι οι χώρες του Νότου, που έφτασαν στα όρια της ανθρωπιστικής κρίσης, δέκα μόλις χρόνια πριν, και που σήμερα, ειδικά η Ιταλία, αντιμετωπίζουν τη λαίλαπα της πανδημίας.

Οι ίδιες συμμαχίες, λοιπόν, οι ίδιες ανισότητες μεταξύ Βορρά-Νότου, η ίδια έλλειψη πολιτικής βούλησης και αλληλεγγύης. Το όχι της Γερμανίας στο ευρωομόλογο και η τοποθέτηση της Ιταλίας επαναφέρουν στο προσκήνιο τον προβληματικό ρόλο της Ένωσης και την ανικανότητα της να ηγηθεί προς όφελος του συνόλου των λαών της. Αν κατάφερε κάτι ο ιός σε πολιτικό επίπεδο, είναι να θέσει υπό αμφισβήτηση τις υπάρχουσες γεωπολιτικές σχέσεις και το μελλοντικό ρόλο των κρατικών συνόρων. Ούτε ο εθνικισμός της λαϊκίστικης δεξιάς του Τραμπ και του Τζόνσον θα επιβιώσει, αλλά ούτε και οι κατ’ επίφαση διακρατικές δομές της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ας είναι τα μόνα νέα θύματα του ιού.

* Αναπληρώτρια καθηγήτρια Πολιτικών Επιστημών και Πολιτικών Επικοινωνιών, Πανεπιστήμιο της Ανατολικής Αγγλίας, UK.