Η παραπάνω σκέψη έχει εμπειρική αφετηρία. Προσωπικά, αυτό που μισώ ίσως περισσότερο όσο κατεβαίνω το σπιράλ στο οποίο ανελέητα με σπρώχνει η λιτότητα, είναι το πώς με βάζει αδιάκοπα να επανεξετάζω τις κεντρικές επιλογές της ως τώρα ζωής μου (και όχι μόνο της επαγγελματικής) με κριτήρια αυστηρά οικονομικά: θα ήμουν πιο «άνετος» αν…; κι ακολουθεί μια ατελείωτη λίστα διερωτήσεων στην οποία μπαίνει κάθε μικρή και μεγάλη απόφαση που κάποτε πήρα – ή δεν πήρα. Πρόκειται για πολύ ψυχοφθόρα, και φυσικά αδιέξοδη, άσκηση, η οποία απαιτεί πολλή αυτοκυριαρχία για να κρατιέται, γαβγίζοντας, στην από κει πλευρά της γραμμής της εμμονής.

Ακόμα όμως κι αν ένας τέτοιου είδους αναστοχασμός μπορεί υπό προϋποθέσεις να αποβεί ακόμα και γόνιμος, προσανατολίζοντας τη μελλοντική δράση, αυτό που με ενοχλεί περισσότερο είναι ο νεοφιλελεύθερος πυρήνας του. Γιατί νεοφιλελευθερισμός δεν είναι μόνο οι ιδιωτικοποιήσεις, η απόσυρση του κοινωνικού κράτους, η απορρύθμιση της αγοράς και άλλα τέτοια μακρο-φαινόμενα· είναι επίσης, συμπληρωματικά και παράλληλα, μια μορφή διακυβέρνησης που παράγει, στο μικροεπίπεδο, άτομα που προσπαθούν ορθολογικά να βελτιώσουν τη σχετική θέση τους στην αγορά – ένα εξ ορισμού ανταγωνιστικό πεδίο που σταδιακά αντικαθιστά αυτό που κάποτε ονομαζόταν «κοινωνία». Δεν είναι τυχαίο ότι μεγάλο μέρος του λόγου που έχει παραχθεί για την «ελληνική κρίση» από την αποκαλούμενη «φιλομνημονιακή» πλευρά εστιάζει ακριβώς στην ανάγκη ατομικής αυτοκριτικής και επαναπροσαρμογής του καθενός/της καθεμιάς από εμας στη «νέα πραγματικότητα» και τις απαιτήσεις της.

Είναι βέβαιο ότι σε αυτό το επίπεδο, της υποκειμενικής παραγωγής, θα παιχτεί μεγάλο μέρος του στοιχήματος για κάποιο «μετά-τον-καπιταλισμό», για το οποίο τελευταία γίνεται αρκετή κουβέντα – αλλά αυτό το επίπεδο προφανώς δεν υπάρχει μόνο του: επηρεάζει και επηρεάζεται από τις μορφές κοινωνικής οργάνωσης που συγκροτούνται στην αμέσως μεγαλύτερη κλίμακα, μαζί με αυτές επηρεάζει και επηρεάζεται από τις επόμενες κ.ο.κ. Η «αλληλέγγυα» υποκειμενικότητα στην οποία αναφέρθηκα πιο πάνω, το ελπιδοφόρο γέννημα της κρίσης, υποστηρίζεται από τα δίκτυα (παραγωγής, διανομής, κοινωνικών υπηρεσιών) που καταφέρνει στις πολλαπλές ενσαρκώσεις της να συγκροτήσει· όσο η δράση και η επιρροή αυτών των δικτύων παραμένει χωροχρονικά περιορισμένη, τόσο ευκολότερα εξαντλούνται και τα όρια της ίδιας. Θα μπορούσε το κράτος να παίξει κάποιο ρόλο στην υποστήριξη ή και στη δημιουργία τέτοιων δικτύων; Θα μπορούσε η «κυβέρνηση της Αριστεράς»; Η προφανής απάντηση είναι «πολύ δύσκολα», όταν βρίσκεται υπό διαρκή εκβιαστική επιτήρηση – πόσο μάλλον όταν υπάρχουν ενδείξεις «εσωτερίκευσης» του μνημονιακού προγράμματος. Είναι ωστόσο ένα ερώτημα που αξίζει να διερευνηθεί περισσότερο, και μια μάχη –ίσως η μόνη– που έχει ακόμα νόημα να δοθεί.

Ο Δημήτρης Ιωάννου είναι δρ πολεοδομίας