Η έννοια της «εποχής» τροφοδοτεί εδώ και καιρό έντονες συζητήσεις στους χώρους της ιστοριογραφίας και της φιλοσοφίας της ιστορίας. Εξέχουσα θέση κατέχει εδώ ο Γάλλος φιλόσοφος Ζακ Ντεριντά, ιδρυτής της σύγχρονης θεωρίας «αποδόμησης» των ηγεμονικών σχημάτων. Στην περίπτωση που μας απασχολεί, η αποδόμηση αφορά την έννοια «εποχή». Κατά τον Ντεριντά, η «Εποχή» είναι πέραν και υπεράνω της «εποχής» έτσι όπως την προσλαμβάνει η ιστοριογραφία στις διάφορες εκδοχές της – Αρχαιότητα, Μεσαίωνας, φεουδαρχία, Αναγέννηση, Διαφωτισμός, νεωτερικότητα, καπιταλισμός. Σε αντιδιαστολή με την «εποχή» για την οποία διαθέτουμε χρονικά όρια, θέσεις, τοποθετήσεις και αναλύσεις, η «Εποχή» σηματοδοτεί μια διπλή «αιώρηση»: αιώρηση του χρόνου και αιώρηση «θέσεων», «τοποθετήσεων» και «αναλύσεων» ικανών να την προσδιορίσουν. Η «Εποχή» είναι, μεταφορικά, όπως το «μετέωρο βήμα του πελαργού»· είναι μια εν δυνάμει «μετα-εποχή».
Η επικείμενη «Νέα Εποχή» έτσι όπως εξαγγέλλεται στα καθ’ ημάς –με ένα μείγμα πανικού και προσδοκιών–, προσφέρεται για δυο αμφίρροπες ερμηνείες. Δεν είναι σαφές αν πρόκειται για μεταλλάξεις των οικονομικών, κοινωνικών και πολιτικών συντεταγμένων εντός του καπιταλισμού ή για την αφετηρία μιας «Εποχής» κατά Ντεριντά, ήτοι έναρξη μιας εν δυνάμει μετα-εποχής πέραν του καπιταλισμού, μιας «μετα-καπιταλιστικής εποχής» – ένα «μετα-» που συνάδει με άλλα γνωστά «μετα-» στην αγορά των ιδεών: μετα-νεωτερικότητα, μετα-πολιτική, μετα-δημοκρατία. Θα περιοριστώ σε κάποιες από τις ενδείξεις που επιτείνουν αυτήν την ασάφεια.
Η «Νέα Εποχή», που απορρέει από την πολυδιάστατη κρίση του ύστερου καπιταλισμού –κλιματική κρίση, υγειονομικές κρίσεις, κρίσεις που συνδέονται με την ψηφιακή μετάβαση της οικονομίας και την 4η βιομηχανική επανάσταση, κρίση αντιπροσώπευσης, κρίση αξιών, κρίσεις που τροφοδοτούν οι μετακινήσεις πληθυσμών κ.ά.–, ορθώνεται μπροστά μας, μας λένε, σαν ένας αχαρτογράφητος «Νέος Κόσμος», σαν ένας χρονικά μετέωρος οικονομικός, κοινωνικός, πολιτικός και πολιτισμικός αστερισμός. Επισημαίνεται ότι για τη χαρτογράφηση και κατανόηση αυτού του πρωτόγνωρου Κόσμου, οι «θέσεις», οι «τοποθετήσεις» και οι «αναλύσεις» της καπιταλιστικής εποχής θεωρούνται «παρωχημένες». Ακυρώθηκαν στο μεταίχμιο της κλιματικής κρίσης, της 4ης βιομηχανικής επανάστασης και της τεχνητής νοημοσύνης. Απαιτούνται επειγόντως, κατά συνέπεια, νέα εργαλεία, εκπόνηση νέων αναλύσεων και ανάπτυξη νέων διανοητικών «δεξιοτήτων». Ακόμα και οι κατακτήσεις των υποτελών τάξεων της εποχής του καπιταλισμού δύναται να θεωρηθούν όχι μόνο παρωχημένες αλλά και οριακά εμπόδιο απέναντι στις προκλήσεις της «Νέας Εποχής». Και αυτό αφορά, για παράδειγμα, τόσο τις εργασιακές σχέσεις όσο και τις μεταρρυθμίσεις στην παιδεία.
Επιπλέον, όπως έχει ήδη τονιστεί, η αντίσταση, που ήταν ίδιον των υποτελών τάξεων απέναντι στον καπιταλισμό, δεν ανταποκρίνεται στις σημερινές μεταβατικές συνθήκες. Προβάλλεται μια άλλη στρατηγική, αυτή της «ανθεκτικότητας», μια έννοια που έχει γίνει της μόδας σε όλο το πολιτικό φάσμα και της οποίας έχουν ήδη επισημανθεί τα έντονα νεο-δαρβινικά χαρακτηριστικά (βλ. άρθρο μου, «Covid-19 και “ανθεκτικότητα”», «Εφ.Συν.» 1.4.2020). Τη λανσάρισε στον δημόσιο πολιτικό λόγο ο Μακρόν, βαφτίζοντας τη γαλλική «στρατιωτική» εκστρατεία κατά του Codid-19 «επιχείρηση ανθεκτικότητα». Τη χρησιμοποίησε και η Ε.Ε. με το περίφημο «Ταμείο Ανάκαμψης και ανθεκτικότητας». Την υιοθέτησε και η Αριστερά.
Ενόψει των παραπάνω, απευθύνεται επείγουσα έκκληση για τη συγκρότηση μιας «Νέας Αριστεράς», ενός νέου «σώματος της Αριστεράς», ικανού να οπλίσει την κοινωνία με τη δέουσα ανθεκτικότητα και με οδύσσεια μήτιδα για την αντιμετώπιση των πρωτόγνωρων προκλήσεων που ορθώνονται μπροστά μας. Τονίζεται ότι η εν λόγω Νέα Αριστερά δεν μπορεί να περιοριστεί ή να αρκεστεί στις κινηματικές δυνατότητες των θυμάτων της μετάβασης από την «εποχή» (του καπιταλισμού) στη «Νέα Εποχή», οφείλει επομένως να ενσωματώσει τα πιο επινοητικά στοιχεία της κοινωνίας, οπλισμένα με υψηλές γνώσεις και τεχνογνωσία, ικανά να προτείνουν λύσεις στα τεράστια προβλήματα της κλιματικής αλλαγής, της πράσινης και ψηφιακής μετάβασης της οικονομίας κ.λπ. Στην κούφια «αριστεία» της Δεξιάς καλείται να απαντήσει η αυθεντική «αριστεία» της νέας Αριστεράς – έργο τεχνοκρατών με «προοδευτικό πρόσημο».
Κάτω από το πρίσμα αυτό, το κόμμα της ριζοσπαστικής Αριστεράς, ο ΣΥΡΙΖΑ του 2012-2015, κρίνεται από ορισμένους προοδευτικούς –παλιάς και νέας κοπής– ως παλαιού τύπου κόμμα, πρόωρα γερασμένο· ένα κόμμα που ανταποκρινόταν στις προκλήσεις της παλιάς «εποχής», της εποχής του καπιταλισμού. Για κάποιους κεντρο-αριστερούς εκσυγχρονιστές, ορισμένες νομοθετικές πρωτοβουλίες του επιτελικού κράτους της Ν.Δ. μπορούν να θεωρηθούν πλησιέστερες στις προκλήσεις της «Νέα Εποχής» απ’ ό,τι οι τοποθετήσεις του ΣΥΡΙΖΑ. Στοχοποιείται όχι μόνο ο καταγγελτικός λόγος της μείζονος αντιπολίτευσης αλλά και η ροπή της να λέει «Οχι σε όλα». Ας μην εκπλαγούμε αν πτέρυγες των Προοδευτικών συμμάχων διακρίνουν θετικά στοιχεία σε συγκεκριμένες πτυχές των μεταρρυθμίσεων Χατζηδάκη (εργασιακά) και Κεραμέως (παιδεία). Για άλλους, πιο τολμηρούς, η άκρως κυνική και βίαιη νεοφιλελεύθερη πολιτική της Ν.Δ. μπορεί ακόμα να αναβαθμιστεί σε μία εκ βάθρων «ανασυγκρότηση του ελληνικού αστισμού».
Ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης μπορεί να θεωρεί τον εαυτό του νέο Μωυσή, το περίεργο ωστόσο είναι ότι ορισμένοι προοδευτικοί διανοούμενοι προσφέρονται να του αναγνωρίσουν έναν τέτοιον μεγαλειώδη ρόλο. Ειρήσθω εν παρόδω, η εν λόγω «ανασυγκρότηση του αστισμού» στην Ευρώπη υπό τη μορφή της ηγεμονικής επικράτησης του νεοφιλελευθερισμού έχει συντελεστεί από τη δεκαετία του ’90, με την ενεργή συμμετοχή των Εργατικών (Αγγλία), των Σοσιαλδημοκρατών (Γερμανία) και των Σοσιαλιστών (Γαλλία). Στην Ελλάδα, με καθυστέρηση, την προώθησε το εκσυγχρονιστικό ΠΑΣΟΚ και την ολοκληρώνει σήμερα ο Μητσοτάκης.
Από το 2017 έως σήμερα, με τις διαδικασίες διεύρυνσης και απομάκρυνσης από τις ιδρυτικές του αρχές, με τη στροφή προς το «κέντρο» και τη «μικρομεσαία επιχειρηματικότητα», ο ΣΥΡΙΖΑ και η μετάλλαξή του σε ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. βρίσκονται στο σταυροδρόμι, ψάχνουν τον βηματισμό τους, μετέωροι μεταξύ καπιταλιστικής εποχής και «Νέας Εποχής», μεταξύ αντίστασης και «ανθεκτικότητας», μεταξύ διαμαρτυρίας και κυβερνητισμού, μεταξύ ριζοσπαστικής ανάκαμψης και ρεαλιστικών συμβιβασμών. Η τελευταία Συνδιάσκεψη δεν ικανοποίησε ούτε τους μεν ούτε τους δε.
Σίγουρα επείγει η ανασυγκρότηση της Αριστεράς, αλλά για να ξεκινήσει μια τέτοια διαδικασία ο ΣΥΡΙΖΑ οφείλει να ξανασκεφτεί τον εαυτό του, τι ήταν, τι έγινε κατά την κυβερνητική του θητεία και τι θέλει να γίνει απέναντι στις αναμφίβολα νέες προκλήσεις. Κατ’ αρχάς οφείλει να απαλλαγεί από τον κυβερνητισμό που τον διέπει, τη ροπή εκείνη που δικαιώνει το ψευδοεπιχείρημα σύμφωνα με το οποίο η Αριστερά αναδεικνύεται «στα δύσκολα». Τα πραγματικά δύσκολα είναι οι στρατηγικές ριζοσπαστικών ρήξεων με τον νεοφιλελευθερισμό, τα εύκολα είναι οι συμβιβασμοί, ακόμα και οι επώδυνοι.
Από την «εποχή» της εξέγερσης του Σπάρτακου, οι «καιροί» δεν άλλαξαν, εμπεριέχουν πάντα προσδοκίες και… τιμωρίες. Είναι «καιρός» λοιπόν να…
* Καθηγητής Πολιτικής Κοινωνιολογίας, Βρυξέλλες
