Η Ευρώπη ζει μια αντίφαση: η μεγάλη δυσαρέσκεια με την κοινωνικοοικονομική κατάσταση, τις συνεχείς κρίσεις, την ανέχεια και την αδικία δεν συνδυάζεται με μια ιδεολογία που προσπαθεί να απαντήσει στη λαϊκή αγανάκτηση. Σαν να υπάρχει ένα έλλειμμα σκέψης πέρα από τα τρέχοντα, έλλειψη φαντασίας και επιθυμίας για μια κοινωνία πέρα από τον καπιταλισμό. Αυτή η αποσύνδεση μεταξύ της αγανάκτησης και του οράματος ενός καλύτερου κόσμου είναι σχετικά πρόσφατη.
Μετά τη Γαλλική Επανάσταση, όλα τα κοινωνικά κινήματα είχαν οράματα για το μέλλον. Ολες οι μεγάλες επαναστάσεις και εξεγέρσεις από την Παρισινή Κομμούνα μέχρι τον Μάη του ‘68 συνδύαζαν την καταδίκη του παρόντος με την προετοιμασία ή τουλάχιστον την προσδοκία του μέλλοντος. Σήμερα τα οράματα έχουν απαγορευτεί, η ουτοπική ενέργεια έχει συνταξιοδοτηθεί. Στα προηγούμενα άρθρα προσπαθήσαμε να καταλάβουμε την κρίση των αξιών του Διαφωτισμού και την περίεργη επιστροφή της θρησκείας. Η Αριστερά είναι ο μεγάλος κληρονόμος των Φώτων. Η κρίση της είναι μέρος της γενικότερης υποχώρησης της υπόσχεσης της συνεχούς προόδου και του αποκλεισμού του υπερβατικού στοιχείου από την ιστορία. Αλλά υπάρχουν αρκετά βήματα για να φτάσουμε εκεί.
Οι λόγοι της κρίσης της Αριστεράς είναι πολλοί. Η πτώση του Τείχους ήταν ιστορική ήττα και θεωρητική αποτυχία της Αριστεράς, κυρίως αυτής της Αριστεράς που είχε σταθεί πάντα κριτικά απέναντι στον σταλινισμό και είχε σοβαρές πιθανότητες επιτυχίας. Χάθηκε η πίστη στην ιστορική νομοτέλεια που σαν μυστικός κουκλοπαίκτης θα οδηγούσε στον κομμουνισμό. Ο καπιταλισμός φαίνεται ανίκητος, δεν υπάρχει εναλλακτική. Παρότι οι αριστεροί καταγγέλλουν το ΤΙΝΑ (There Is No Alternative) της Θάτσερ φαίνεται να είναι αυτοί που το πιστεύουν περισσότερο. Οι άλλοι δεν είναι τόσο σίγουροι, γι’ αυτό λένε κάθε τόσο ότι πρέπει να απαγορευτούν ή να καταστραφούν οι αριστερές ιδέες.
Βλέποντας τα πολλά κινηματογραφικά έργα για τους διάφορους τρόπους τέλους της ανθρωπότητας φαίνεται ότι για πολλούς είναι καλύτερο, παραφράζοντας τον Φρέντρικ Τζέιμσον, να καταστραφεί η ανθρωπότητα παρά ο καπιταλισμός. Μικρές βελτιώσεις, μια πιο ανθρωπιστική άσκηση της εξουσίας, τεχνολογική πρόοδος και καλύτερα φάρμακα είναι τα μόνα που μπορούμε να ελπίζουμε.
Την επομένη της «γιορτής της δημοκρατίας» είναι χρήσιμο λοιπόν να θυμηθούν οι παλιοί και να ακούσουν οι καινούργιοι ότι η επιδίωξη, το νόημα και ο προορισμός της Αριστεράς δεν έχουν αλλάξει: ο σοσιαλισμός. Η νίκη στις εκλογές είναι το μέσο, ο σοσιαλισμός ο σκοπός. Δεν ακούγεται πολύ τελευταία. Αλλά δεν υπάρχει Αριστερά που να μην εμπνέεται και να δουλεύει για τη χειραφέτηση της κοινωνίας από τα δεσμά της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, ανισότητας και αδικίας.
Μια θεωρία για την ανθρώπινη απελευθέρωση περιγράφει πώς λειτουργεί η κοινωνία, παρουσιάζει τις αξίες που προωθούν την ανθρώπινη ευημερία, προτείνει έναν τρόπο οργάνωσης που την υπηρετεί και τη στρατηγική για να πάμε εκεί. Θεωρία, αξίες, στρατηγική μετάβασης αποτελούν το αριστερό πρόταγμα. Η σοσιαλιστική θεωρία περιγράφει τον τρόπο κοινωνικής οργάνωσης οικονομικά, κοινωνικά, πολιτισμικά. Είναι μια θεώρηση από τα πάνω, η ματιά του αετού. Χρησιμοποιεί επιστημονική γνώση και τεκμηρίωση για να μας πει πού βρισκόμαστε εμείς και άλλες παρόμοιες κοινωνίες.
Η θεωρία έχει περιγραφικά και κανονιστικά μέρη που αντανακλούν τον τρόπο οργάνωσης του καπιταλισμού αλλά ταυτόχρονα αναδεικνύουν τις κινητήριες δυνάμεις για την υπέρβασή του: τα ταξικά συμφέροντα των υποτελών τάξεων και τις καθολικές ηθικές αξίες. Η ανισότητα και η αδικία, η εκμετάλλευση και η φτώχεια αφαιρούν από την πλειοψηφία του λαού τη δυνατότητα μιας υλικά και κοινωνικά ολοκληρωμένης ζωής. Οι κοινωνικές δυνάμεις ανατροπής αναδύονται λοιπόν στη σημερινή κοινωνική οργάνωση αλλά αντιπαλεύουν την καταδυνάστευση της κοινωνικής ζωής από την αγορά και την απανθρωπιά της ταξικής εξουσίας.
Οι αξίες περιγράφουν την ανθρώπινη ευημερία, το αριστοτελικό «ευ ζην», πώς είναι η καλή ζωή για τον εαυτό μας, τις σχέσεις με τους άλλους και με την εξουσία. Πώς (πρέπει να) ζούμε, τι αρχές, συμπεριφορές και πίστεις μάς κατευθύνουν στην προσπάθεια να πετύχουμε την ανθρώπινη χειραφέτηση. Τέλος, η στρατηγική της μετάβασης συνδυάζει τη θεωρία και τις αξίες με τον σκοπό. Προσδιορίζει το υποκείμενο της αλλαγής και τις πολιτικές που πρέπει να ακολουθήσει στην πορεία. Ποιες πράξεις, υποκείμενα και θεσμοί προωθούν την κοινωνία που πρώτα φανταζόμαστε, μετά προγραμματίζουμε και τέλος υλοποιούμε.
Δύο είδη κινήτρων βοηθούν λοιπόν στον αγώνα για την υπέρβαση του καπιταλισμού: τα ταξικά συμφέροντα και οι αξίες της Αριστεράς. Η Αριστερά ασχολήθηκε εκτενώς με την έννοια και τη θεωρία της ιδεολογίας γιατί είχε να εξηγήσει το παράδοξο ότι ενώ τα συμφέροντα του λαού είναι με την πλευρά της, η εργατική τάξη και η πλειοψηφία των πολιτών δεν πήγε στο ραντεβού με την ιστορία, η σοσιαλιστική προσδοκία δεν πραγματοποιήθηκε. Οι αξίες έχουν συζητηθεί πολύ λιγότερο, ίσως γιατί θεωρούνται προφανείς και δεδομένες, ίσως γιατί η θεωρία της ιδεολογίας με την έμφαση στην πολιτική ένταξη τις θεώρησε δευτερεύουσες.
Σοσιαλιστικές αξίες
Οι αξίες όπως και οι ιδέες αλλάζουν ευκολότερα από τα ταξικά συμφέροντα. Υπάρχει διαφορά ανάμεσα στην ταξική καταγωγή πολλών και στην ταξική τους τοποθέτηση, δεν είναι απαραίτητο να είναι κανείς φτωχός για να είναι σοσιαλιστής, ούτε ο εύπορος, καπιταλιστής. Συνήθως βέβαια, η ιδεολογική και πολιτική ένταξη ακολουθεί την ταξική θέση. Αλλά όπως μας έμαθε η εμπειρία του 20ού αιώνα, η ιδεολογία είναι σχετικά αυτόνομη από την οικονομική κατάσταση. Η «κοινή γνώμη», η παιδεία ή η προσωπική ιστορία συχνά προσδιορίζουν την ιδεολογική ένταξη. Πολλοί εργάτες και άνθρωποι χαμηλού εισοδήματος ψηφίζουν Δεξιά, ενώ πολλοί πλούσιοι αποτελούν οργανικούς διανοούμενους της Αριστεράς.
Ας αρχίσουμε λοιπόν με τις αξίες της Αριστεράς. Πήραν την πρώτη τους θεμελιώδη μορφή στο Μανιφέστο της Νεωτερικότητας, τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη της Γαλλικής Επανάστασης: Ελευθερία, Ισότητα, Αδελφότητα, Αντίσταση. Το πρώτο άρθρο πρόσθεσε και την Αντίσταση στην τυραννία, μια αρχή που εξαλείφθηκε από την εκδοχή της Διακήρυξης του 1794 μετά την ήττα των Ιακωβίνων.
Μετά δυόμισι αιώνες εφαρμογής, οι θεμελιώδεις αυτές αρχές έχουν μεταλλαχθεί. Η ελευθερία χωρίστηκε στην ατομικιστική ελευθερία επιλογής και την αυτονομία. Η ισότητα εμφανίζεται είτε ως ισότητα ευκαιριών είτε ως ισότητα αποτελεσμάτων. Η αδελφότητα εγκατέλειψε το ανδρικό φύλο και έγινε αλληλεγγύη. Η συλλογικότητα, η συντροφικότητα, η αλληλεξάρτηση και αλληλεγγύη αποτελούν κεντρικές σοσιαλιστικές αξίες.
Τέλος, προστέθηκε η δημοκρατία ως τέταρτη αξία αλλά και ως το σύνολο όλων: αποτελεί τη μορφή που υλοποιεί τις άλλες αλλά και το περιεχόμενο της ολοκληρωμένης τους έκφρασης. Δεν μπορούμε να υπερβούμε τον καπιταλισμό χωρίς τη χειραφέτηση όλης της κοινωνίας. Η ελευθερία του καθενός προϋποθέτει την ελευθερία όλων. Ο δημοκρατικός σοσιαλισμός δεν μπορεί να συνδεθεί με ένα μόνο κοινωνικό κίνημα. Πρέπει να μιλήσει στην πλειοψηφία.
Στο αξιακό επίπεδο, σοσιαλισμός είναι η υλοποίηση των θεμελιωδών αυτών αρχών, με τη δημιουργία θεσμών και ριζικές αλλαγές που τις μεταμορφώνουν από την κανονιστική θεωρία στην κοινωνική πράξη. Η πολιτική συναρθρώνεται με την κοινωνική δυναμική, τη μετασχηματίζει και ταυτόχρονα αλλάζει και η ίδια. Θα μιλήσουμε λοιπόν για τον σοσιαλισμό και για την ουτοπία, γι’ αυτά που δεν συζητιούνται, «γιατί είναι δεδομένα και γνωστά» μας λένε. Αλλά όπως λέει η γνωστή κοινοτοπία για το κόμμα και ο σοσιαλισμός είναι «εν κινήσει». Μεταξύ του δογματικού αναμηρυκασμού και της ανέμελης αδιαφορίας, η κίνηση χάνεται και μαζί της και ο σοσιαλισμός.
*Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»
