Η πανδημία του COVID-19 δεν είναι, φυσικά, η Αποκάλυψη. Δεν θα σημάνει την εξάλειψη της ανθρωπότητας, ούτε το τέλος του πολιτισμού όπως τον γνωρίζουμε. Πρόκειται, όμως, για μια πολύ σοβαρή κρίση παγκόσμιας εμβέλειας, η οποία, εκτός από τον τραγικό της απολογισμό σε ανθρώπινες ζωές, θα έχει και μακροπρόθεσμες συνέπειες σε οικονομικό, πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο.
Ισως όχι επαρκείς για ένα καλό σενάριο ταινίας του post-apocalyptic είδους, αλλά συνέπειες που οπωσδήποτε θα επηρεάσουν σημαντικά τον τρόπο ζωής μας την επόμενη μέρα.
Από τη μία πλευρά, είναι πλέον πασίδηλες οι επικίνδυνες ιδεοληψίες του νεοφιλελεύθερου δογματισμού που επί τουλάχιστον τρεις δεκαετίες διάβρωσε το κράτος πρόνοιας και τον δημόσιο χαρακτήρα αγαθών όπως η υγεία σε όλες, ουσιαστικά, τις ευρωπαϊκές χώρες. Ομοίως, κατέρρευσαν ορισμένοι θεμελιώδεις μύθοι της παγκοσμιοποίησης, καθώς είναι ξεκάθαρο ότι η αυτάρκεια μιας χώρας σε βασικούς τομείς της οικονομίας και η δυνατότητα αυτόνομης βιομηχανικής παραγωγής δεν είναι προστατευτισμός, αλλά όρος οικονομικής -ενίοτε και φυσικής- επιβίωσης.
Την ίδια ώρα, όμως, έχει έρθει με ακόμα μεγαλύτερη ένταση στο προσκήνιο μια εθνοκεντρική περιχαράκωση εις βάρος της διεθνούς αλληλεγγύης και συνεργασίας. Στην περίπτωση της Ευρώπης, τα κράτη της οποίας λειτουργούν, υποτίθεται, στο πλαίσιο μιας «ένωσης», αυτός ο εθνοκεντρισμός είναι ακόμα περισσότερο εντυπωσιακός. Οταν η φράση «ευρωπαϊκή αλληλεγγύη» δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί, παρά μόνο εντός εισαγωγικών, δεν είναι παράξενο που οι χώρες που πλήττονται περισσότερο, ιδίως η Ιταλία και η Ισπανία, μπαίνουν στον πειρασμό να πάρουν τα πράγματα στα χέρια τους και να βασιστούν πρώτα στις δικές τους δυνάμεις.
Ο ευρωπαϊκός κατακερματισμός είναι εμφανής, καθώς εντός της Ε.Ε. λειτουργούν τρεις διακριτές ομαδοποιήσεις κρατών: o ευρωπαϊκός Νότος, οι «ολιγαρκείς τέσσερις» της ευρωζώνης που συνιστούν μια άτυπη Ευρώπη του Πυρήνα γύρω από τη Γερμανία και το Βίζεγκραντ. Χωρίς να υπολογίσουμε τη Βρετανία, που ήδη έχει πάρει τον δικό της μοναχικό δρόμο, και τις σκανδιναβικές χώρες, που επίσης κινούνται σε μια λογική περιφερειακής συνεργασίας.
Οι ευρωπαϊκές κοινωνίες θα βγουν και από αυτή την κρίση περισσότερο αποδυναμωμένες, περισσότερο τραυματισμένες. Η συσπείρωση των λιγότερο ή περισσότερο συντηρητικών στρωμάτων μιας κοινότητας γύρω από πραγματικά ή φανταστικά στοιχεία ομογενοποίησης της τελευταίας -ιδίως θρησκευτικά και πολιτισμικά- αφήνει πολύ μικρότερο περιθώριο για την ανεκτικότητα απέναντι στο διαφορετικό και σε αυτό που γίνεται αντιληπτό ως ξένο. Εξάλλου, η de facto μετάβαση της Ουγγαρίας σε εκλεγμένη δικτατορία που θα κυβερνιέται μέχρι νεωτέρας με αναγκαστικά διατάγματα και πράξεις νομοθετικού περιεχομένου δεν είναι παρά η ακραία έκφραση μιας υφέρπουσας γενικότερης τάσης να ενισχύεται η εκτελεστική εξουσία έναντι της νομοθετικής σε περιόδους έκτακτης ανάγκης.
Ωστόσο, τα τελευταία είκοσι χρόνια, το έκτακτο μετατρέπεται όλο και περισσότερο στη συνήθη συνθήκη, η κατάσταση εξαίρεσης σταδιακά και βαθμιαία κανονικοποιείται. Μετά την τυπική λήξη της κατάστασης έκτακτης ανάγκης που συνοδεύει κάθε μεγάλη οικονομική κρίση, πολύνεκρη τρομοκρατική επίθεση ή επιδημία πάντα κάτι παραμένει από τα «έκτακτα και προσωρινά μέτρα» και πάντα κάτι αφαιρείται από το ισοζύγιο ασφάλειας και ελευθερίας.
Αλλά, και από το ισοζύγιο της κοινωνικής συνοχής, στον βαθμό που μέτρα περιστολής των εργασιακών και γενικότερα των κοινωνικών δικαιωμάτων που λαμβάνονται, υποτίθεται, μόνο για όσο χρονικό διάστημα διαρκεί η κρίση, διατηρούνται και μετά την επάνοδο στην «κανονικότητα». Δυστυχώς, αυτά δεν ισχύουν μόνο στην Ουγγαρία. Απλώς, η περίπτωση της τελευταίας και, ιδίως, η άτολμη και χλιαρή ευρωπαϊκή αντίδραση επιβεβαιώνει ότι η τήρηση των συνταγματικών εγγυήσεων και η προάσπιση του κράτους δικαίου επαφίενται πρωτίστως στον λαό.
Σε τελική ανάλυση, η αύξηση των ανισοτήτων και η μείωση του λαϊκού εισοδήματος και του βιοτικού επιπέδου, το πάντρεμα του μεγάλου κεφαλαίου με ένα αυταρχικό κράτος, η καταστολή της αντίστασης στη λαίλαπα κατά της εργασίας υπό το φάσμα της ανεργίας και της ανέχειας δεν είναι νομοτελειακές βεβαιότητες. Το αν θα γίνουν εξαρτάται από τις δημοκρατικές άμυνες και την εγρήγορση των πολιτών, καθώς και από τις θεσμικές διεξόδους που θα βρεθούν μέσα στο δημοκρατικό πλαίσιο.
Γιατί υπάρχουν -και πρέπει να υπάρχουν- εναλλακτικές, ένα άλλο όραμα για την κοινωνία του μέλλοντος. Αρκεί η πλάστιγγα να μη γείρει προς την αποξένωση, την απομόνωση και τον ατομισμό που οδηγούν στην αποχαύνωση, αλλά προς την ευρύτερη κοινωνικοποίηση, την αλληλεγγύη και τη συλλογική δράση. Για να είναι ανεκτά από μια δημοκρατική κοινωνία τα μέτρα έκτακτης ανάγκης σε μια κρίση, οφείλουν να ερμηνεύονται στενά ως επαχθείς αλλά αναγκαίες εξαιρέσεις του κανόνα, να ελέγχονται αυστηρά υπό το πρίσμα της αρχής της αναλογικότητας και να έχουν συγκεκριμένη ημερομηνία -πραγματικής- λήξης.
* Ο Γιάννης Γούναρης είναι δικηγόρος, διδάκτορας Νομικής Πανεπιστημίου Αθηνών
