Ανάμεσα στην ημερολογιακή καταγραφή, την εξομολόγηση, το χρονογράφημα, την επιφυλλίδα, το μελέτημα, η Μάρω Δούκα συνθέτει το νέο ανάγνωσμα ως ένα πολύχρωμο και ποικιλόμορφο ψηφιδωτό. Οι ψηφίδες του, σκέψεις για τον τρόπο που συνομίλησαν εκείνοι με την εποχή τους αλλά και η ίδια μαζί τους, στιγμιότυπα από τις συναντήσεις τους, ομιλίες της σε παιδιά για βιβλία αλλά και σκέψεις της για όσα συνέβαιναν γύρω της όσο έγραφε. Από τους λογοτέχνες αλλά και τους μετανάστες της δεκαετίας του '90, τις βόμβες στη Γιουγκοσλαβία, το υπερφίαλο της υποδοχής της νέας χιλιετίας, την αμετροέπεια των Ολυμπιακών Αγώνων και την ατσαλοσύνη της καλοπέρασης για τα οποία έγραφε τότε, μέχρι τους πρόσφυγες των ημερών μας και το τρέκλισμα του ευρωπαϊκού οικοδομήματος, για τα οποία επίσης μιλήσαμε τώρα, σίγουρα "Τίποτα δεν χαρίζεται".

Συνέντευξη στην Πόλυ Κρημνιώτη

* Διαβάζω τίτλους από τα πιο πρόσφατα βιβλία σας, «Το δίκιο είναι ζόρικο πολύ», «Έλα να πούμε ψέματα», «Γιατί εμένα η ψυχή μου» και το τελευταίο "Τίποτα δεν χαρίζεται". Διαλέγετε φράσεις σαν να προειδοποιείτε...

Συνήθως δεν διαλέγω εγώ τους τίτλους, αυτοί έρχονται, εκ των υστέρων πάντα, πότε εντελώς αβίαστα, πότε με κόπο, και με «διαλέγουν». Κι αν ισχύει αυτό που λέτε, ότι μοιάζουν με προειδοποίηση, εμένα μάλλον έρχονται να προειδοποιήσουν, φωτίζοντάς μου, μέσα από την αμφισημία τους, τη βαθύτερη αιτία τού κάθε βιβλίου. Έτσι έγινε και με το «Τίποτα δεν χαρίζεται», που ήρθε και παραμέρισε σχεδόν στα μουλωχτά τον προηγούμενο τίτλο («Η αγάπη έχει πολλές ερωτήσεις») αποκαλύπτοντάς μου και το νόημα - ανάγκη του βιβλίου...

* Τι σας έκανε, αλήθεια, να «φτιάξετε» αυτό το βιβλίο; Η ανάγκη να θυμίσετε και να ξαναθυμηθείτε, να διασωθούν πράγματα και σκέψεις, να μην ταφούν μέσα στη μανία της επικαιρότητας που στάθηκε αφορμή για τη συγγραφή τους;

Όλα αυτά που αναφέρετε, λίγο ή πολύ, μπορεί και να ισχύουν, αλλά και τόσα άλλα που δύσκολα περιγράφονται. Κινητήρια δύναμη, πάντως, θα έλεγα, ότι υπήρξε η ανάγκη να επιβάλω τάξη στα χαρτιά μου. Ασκώντας τη μνήμη μου και με την επίγνωση της αναπόφευκτης λήθης, μια και ποτέ δεν κράτησα ημερολόγιο, με μπούσουλα τον «Πεζογράφο και το πιθάρι του» (1992), δοκίμασα μέσα από την ημερολογιακή, εξομολογητική, σχολιαστική «υποστήριξη» κειμένων αγάπης, που είχα γράψει ανταποκρινόμενη σε αιτήματα εφημερίδων και περιοδικών, να «ξαναδώ» με ανασυνθετική, θα έλεγα, ματιά, εκείνη τη μυθική πια για όλους μας δωδεκαετία (1993-2005) και να τη ζωντανέψω, δοκιμάζοντας την αντοχή των υλικών μου.

* "Ποιητές και πεζογράφοι οι πρώτοι μου θεοί" γράφετε σε κάποιο σημείο.

Ναι. Γιατί αυτοί πρώτοι με «δίδαξαν» να παρατηρώ. Να ακούω και να κρυφακούω. Να συμπονώ, να συμπάσχω, να κατανοώ. Αλλά και να επιλέγω, να αποστρέφομαι, να διεκδικώ. Αυτοί πρώτοι με παρηγόρησαν. Μου είπαν αυτός είναι ο κόσμος ο μικρός, ο μέγας! Δεν έχει σημασία αν τους πίστεψα ή όχι. Σημασία έχει ότι προσπάθησα από πολύ νωρίς να τους μιμηθώ, ψάχνοντας τον δικό μου δρόμο.

* Σ' αυτό το βιβλίο επιλέξατε κείμενα για λογοτέχνες που έγραψαν με αίσθημα, πειθώ και ελπίδα γι' αυτόν τον ρημαγμένο τόπο που λέγεται Ελλάδα. Σολωμός, Βιζυηνός, Ρίτσος, Λειβαδίτης, Κοτζιάς, Τσίρκας, Αλεξάνδρου, Φραγκιάς... Μας συστήνετε να ξανασυναντηθούμε μαζί τους;

Αυτή θα ήταν η ευχή μου. Να τους ξαναδιαβάσουμε όλους αυτούς, και τόσους άλλους λησμονημένους. Όλο και πιο συχνά, τελευταία, σκέφτομαι, για παράδειγμα, τον Άρη Νικολαΐδη, την Καίη Τσιτσέλη, τον Γιάννη Μπεράτη, την Τατιάνα Μιλλιέξ... Και να τους εκτιμήσουμε για τον τρόπο κυρίως με τον οποίο αξιώθηκαν να αποτυπώσουν τον καιρό τους. Και τότε θα μέναμε να θαυμάζουμε, πέρα από την όποια συγκίνηση του περιεχομένου που μας «κέρδισε», το πόσο επί της ουσίας ριψοκίνδυνοι αναζητητές υπήρξαν, πόσο πρωτοπόροι και ευφάνταστοι και ταυτοχρόνως αθόρυβοι και αποφασισμένοι συνομιλητές με τα λογοτεχνικά ρεύματα της εποχής τους.

* Νιώθετε ότι αποτελείτε μέρος αυτής της επώδυνης, μακράς και ατέρμονης πορείας;

Κατ' αρχάς θεωρώ, και το τονίζω, ότι παρθενογένεση στην τέχνη δεν υπάρχει. Με παρηγορεί, επομένως, αλλά και με ευχαριστεί το γεγονός ότι πριν από μένα και τους συγγραφείς της γενιάς μου υπήρξαν συγγραφείς που μόχθησαν και ότι και μετά από μας θα υπάρξουν συγγραφείς που επίσης θα μοχθήσουν. Από κάποιους όλοι μας παραλαμβάνουμε, συνειδητά ή όχι, τη σκυτάλη. Και προχωρούμε, και προσπαθούμε, και ανηφορίζουμε... Τι θέλω να πω; Ότι όσο σέβομαι και θαυμάζω τους παλιούς συγγραφείς άλλο τόσο καμαρώνω και τους νέους, τους καλούς, πολύ καλούς πεζογράφους της τελευταίας εσοδείας...

* Η συνάντηση με τον Τσαρούχη, η πρόσκληση του Ταχτσή στο πάρτι του, οι συζητήσεις με τον Τσίρκα, τον Αναγνωστάκη, τον Ρίτσο, ο Αύγουστος στα Χανιά, ο Οκτώβρης με την Τζένη Μαστοράκη και τον Γιάννη Κοντό στη Θράκη... Όσο προχωράτε επιστρέφετε. Γιατί;

Είμαι γεννημένη το 1947. Φυσικό λοιπόν είναι το μέλλον που μου αναλογεί να το θέλω με τις αποσκευές τού παρελθόντος μου. Τις αποσκευές της νεότητάς μου δηλαδή. Εφόσον αυτές ακριβώς είναι και η ανεκτίμητη περιουσία μου.

* Ποιητές και συγγραφείς αλλά και Κούρδοι πολιτικοί πρόσφυγες, σκέψεις για την παγκοσμιότητα την κατανάλωση, την πολιτική ορθότητα, τον πόλεμο στη Γιουγκοσλαβία, τη διακεκαυμένη ζώνη της δεκαετίας του '90, τους Ολυμπιακούς Αγώνες, τον εκμαυλισμό της ευμάρειας. Κάποιες από τις σκέψεις σας τότε αποδείχτηκαν προφητικές. Ή μήπως δεν είναι παρά η καθαρή και επώδυνη ματιά του αριστερού πάνω στην πραγματικότητα;

Κατ' αρχάς, προφήτες δεν υπάρχουν... Οξυδυρκείς, διορατικοί άνθρωποι ναι. Όσο για την καθαρή και την επώδυνη ματιά του αριστερού, σε ό,τι με αφορά, το μόνο που θα μπορούσα να πω, και παρακαλώ μη θεωρηθεί οίηση, είναι ότι από τα νεανικά μου χρόνια, περισσότερο από χαρακτήρα, παρά από άποψη, μέσα από την Αριστερά «αντλούσα» τον τρόπο για να υπηρετώ κυρίως την προδιάθεση και τη βαθύτερη ανάγκη μου να κοιτάζω μετωπικά το παρόν και να συνομιλώ μαζί του, αν και με σαφέστατο προσανατολισμό, χωρίς υπεκφυγές και ιδεολογικές παρωπίδες. Γι' αυτό και πάντα πιστεύω ότι εγώ οφείλω στην Αριστερά και όχι η Αριστερά σε μένα. Διότι ακόμη και από τις παραλείψεις, τα λάθη ή τις αφέλειές της, έχουμε, αρκεί να το θέλουμε, κάτι να διδαχτούμε...

* Στη ζωή μας πια έχουν μπει οι πρόσφυγες και κάθε πρόσφυγας είναι από μόνος του ολόκληρο βιβλίο.

Ανέκαθεν ο κάθε άνθρωπος, όχι μόνο ο πρόσφυγας, είναι από μόνος του ολόκληρο βιβλίο... Σκεύος ιερό, ένα ζέον, όπως το λες. Το θέμα όμως είναι ότι για το κάθε βιβλίο χρειάζεται κι ένας συγγραφέας. Και ότι ο κάθε συγγραφέας είναι κι αυτός από μόνος του ολόκληρο βιβλίο. Σου έχει τύχει να σκεφτείς ότι όλα όσα ζούμε σήμερα υπάρχουν στο κεφάλι ενός άλλου που μας παγίδευσε στα τρομακτικά όνειρά του;

* Να μείνουν ή να φύγουν;

Το ερώτημα είναι: Δικαιούνται ή όχι οι πρόσφυγες να αναζητήσουν μια καλύτερη ζωή; Δικαιούνται ή όχι να συντηρήσουν την ελπίδα μέσα τους; Λέω ΝΑΙ. Το επείγον επομένως είναι αν μπορούμε, ως χώρα, σε πολιτικό επίπεδο, μεθοδικά και με συνέπεια, να τους διευκολύνουμε να φτάσουν στον τόπο που θα επέλεγαν για να ζήσουν και αν, ως κοινωνία, πέρα από την όποια έμπρακτη αλληλεγγύη του καθενός και τις όποιες καλές προθέσεις μας, είμαστε σε θέση να τους συνδράμουμε αποτελεσματικά σ' αυτή την εφιαλτική διαδρομή.

* Ευρωπαία συγγραφέας;

Ελληνίδα πρωτίστως που διαβάζει Ευρωπαίους και Αμερικανούς συγγραφείς. Για ποια όμως Ευρώπη θα μπορούσαμε σήμερα να μιλήσουμε; Διότι Ευρώπη χωρίς τις αρχές και τις αξίες που την «έχτισαν» δεν μπορεί να υπάρξει... Ευρώπη χωρίς Δημοκρατία και Ευρώπη χωρίς ανθρώπινα δικαιώματα δεν μπορεί να εννοηθεί. Και το θλιβερό αλλά και παρήγορο, θέλουμε ή όχι, είναι ότι, παρά τα όσα υποκριτικά και μισαλλόδοξα προτάσσει σήμερα, παραμένει η «δημοκρατικότερη» εκδοχή διακυβέρνησης στον πλανήτη...

* Τέλη 1999, καθώς ετοιμάζετε ένα κείμενο για τον Τσίρκα, γράφετε: "Κι ώσπου να το παραδώσω, μέσα Γενάρη του 2000, θα έχω να αναρωτιέμαι τι μας απέμεινε από τους πολυδάπανους φωτισμούς και τις πολύχρωμες εκτινάξεις των βεγγαλικών για την υποδοχή της νέας χιλιετίας... Ποια η παρακαταθήκη, ποιο το μήνυμα; Και το αφήγημα... Πού είναι το αφήγημα;". Βρήκατε την απάντηση;

Όχι. Κι ούτε θα με ενδιέφερε να τη βρω. Ο συγγραφέας που σέβεται τη δουλειά του δεν «ψάχνει» για απαντήσεις. «Ψάχνει» μόνο για ερωτήματα ικανά να προκαλέσουν άλλα ερωτήματα. Κι έτσι, από ερώτημα σε ερώτημα και από υπαινιγμό σε υπαινιγμό, προσεγγίζει τις όποιες επισημάνσεις - απορίες του και κυκλώνει τις όποιες σταθερές του, προκειμένου να τις εκθέσει στην κρίση των άλλων, πυροδοτώντας και πάλι άλλα ερωτήματα...

* Αρχίσατε να γράφετε αυτά τα κείμενα το 1993 με καινούργια Olivetti, τοποθετημένη πάνω σε διπλωμένη κουβέρτα για να μην ακούγεται ο θόρυβος. Σήμερα γράφετε, φαντάζομαι, στον υπολογιστή. Facebook έχετε;

Εδώ και χρόνια γράφω στον αγαπημένο μου υπολογιστή, έχω και Ίντερνετ. Απολαμβάνω, επομένως, κι εγώ την ψηφιακή τεχνολογία, αλλά με μέτρο, όσο μου ταιριάζει, όσο μου πάει, χωρίς να ζορίζομαι... Το Facebook δεν αισθάνομαι ότι θα μπορούσε να με εξυπηρετήσει σε κάτι. Να το πω κι αλλιώς, δεν έχω την ανάγκη του...