Αναλυτικά η ομιλία της Μαρίας Καραμεσίνη, μέλους του Δ.Σ. του Ινστιτούτου Νίκος Πουλαντζάς, καθηγήτριας Οικονομικών της Εργασίας και της Κοινωνικής Πολιτικής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, προέδρου και διοικήτριας του ΟΑΕΔ, στο Ευρωπαϊκό Συνέδριο για τις Ανισότητες με θέμα «Καταπολεμώντας το τέρας των ανισοτήτων από θέση αριστερής κυβερνητικής ευθύνης», που διοργανώνει το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς σε συνεργασία με το Δίκτυο transform!europe:
Κύριε πρόεδρε της Βουλής, κύριε αντιπρόεδρε της κυβέρνησης, κυρίες και κύριοι υπουργοί, επίσημοι προσκεκλημένοι, αγαπητοί και αγαπητές συνάδελφοι που ήρθατε από το εξωτερικό, φίλες και φίλοι, κυρίες και κύριοι,
Το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς και το δίκτυο transform! Europe, που αποτελεί το δίκτυο των ινστιτούτων και ιδρυμάτων των κομμάτων που απαρτίζουν το Κόμμα της Ευρωπαϊκής Αριστεράς, διοργάνωσαν το παρόν Ευρωπαϊκό Συνέδριο για τις Ανισότητες διότι θεώρησαν και θεωρούν ότι η ευρωπαϊκή Αριστερά δεν μπορεί να απουσιάζει από τη διεθνή συζήτηση για τις οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες που έχει ανοίξει την τελευταία εξαετία, μεσούσης της διεθνούς οικονομικής κρίσης που ακόμα διανύουμε και αποτελεί την πρώτη μεγάλη κρίση του νεοφιλελεύθερου χρηματοπιστωτικού ή χρηματιστικοποιημένου καπιταλισμού.
Οι οικονομικές και κοινωνικές ανισότητες συνιστούν πρωτίστως κοινωνικό και άρα πολιτικό ζήτημα. Στην πολιτική ιδεολογία και αντίληψη της αριστεράς οι ανισότητες με βάση την τάξη, το φύλο, τη φυλή, την εθνική καταγωγή, τον σεξουαλικό προσανατολισμό κ.ο.κ. αποτελούν δομικά στοιχεία των καπιταλιστικών και πατριαρχικών κοινωνιών μας και απορρέουν από την άνιση ιδιοκτησία και κατοχή παραγωγικών πόρων, από σχέσεις εξουσίας, από κοινωνική υποτίμηση και διακρίσεις απέναντι σε αδύναμες ομάδες του πληθυσμού. Δεν πηγάζουν από τη φύση του ανθρώπου, όπως ισχυρίζονται οι φιλελεύθεροι.
Ο αγώνας για την ισότητα και την κοινωνική δικαιοσύνη είναι συνυφασμένος με την ιστορία της αριστεράς, ενώ στις σημερινές συνθήκες οικονομικής κρίσης, ανεργία, φτώχεια και ανισότητες αποτελούν ζητήματα προτεραιότητας για την πολιτική της αριστεράς, που αλληλο-διαπλέκονται.
Οι ανισότητες έχουν έρθει στο προσκήνιο της διεθνούς συζήτησης τα τελευταία χρόνια για τρεις κυρίως λόγους. Ο πρώτος είναι η καταγγελία από το διεθνές κίνημα Occupy των ετών 2011-12, που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ, της τεράστιας συγκέντρωσης πλούτου στα χέρια λίγων στην οποία ώθησε ο νεοφιλελεύθερος, χρηματοπιστωτικός και παγκοσμιοποιημένος καπιταλισμός. Το παγκόσμιο αυτό σύστημα που, με κέντρο τις ΗΠΑ και τον αγγλοσαξονικό κόσμο, υπηρέτησε πιστά την ολιγαρχία του χρήματος και του πλούτου, μετά το 2008 μετέφερε την κρίση του στους φορολογούμενους και το κράτος. Είναι αυτοί που διέσωσαν σε όλες τις χώρες το τραπεζικό σύστημα από την κατάρρευση, με τίμημα την αύξηση του κρατικού χρέους. Αυτό στη συνέχεια μετατράπηκε σε όπλο στα χέρια των τραπεζιτών και των δανειστών του κράτους, που πλέον κρατούν ενέχυρο το μέλλον των λαών. Μαζί με το αίτημα για πραγματική δημοκρατία, το διεθνές κίνημα Occupy διεκδίκησε δυναμικά την εκπροσώπηση των συμφερόντων του 99% του πληθυσμού ενάντια στην ολιγαρχία του πλούτου του 1%.
Λίγο αργότερα, στο πασίγνωστο βιβλίο του Κεφάλαιο στον 21ο αιώνα, ο Τομά Πικετί απέδιδε τη διαρκή συγκέντρωση και τις διευρυνόμενες ανισότητες πλούτου από το 1980 και μετά στις υψηλές αποδόσεις του κεφαλαίου σε σχέση με το χαμηλό ρυθμό οικονομικής μεγέθυνσης, που οδηγούν σε έναν καπιταλισμό των εισοδηματιών. Ο συγγραφέας προειδοποιεί για την απειλή που συνιστούν οι διευρυνόμενες ανισότητες για τους δημοκρατικούς θεσμούς και τις αξίες των οικονομικά αναπτυγμένων κρατών και προτείνει ένα παγκόσμιο προοδευτικό φόρο στο κεφάλαιο – που αποτελεί προς το παρόν ουτοπία – ή έναν ευρωπαϊκό φόρο περιουσίας. Οι προτάσεις αυτές έχουν ακόμα μεγαλύτερη σημασία από τη στιγμή που, από την δεκαετία του 1990 και μετά, η φορολογική επιβάρυνση του κεφαλαίου και των υψηλών εισοδημάτων μειώθηκε σε όλες σχεδόν τις χώρες, επιφέροντας πλήγμα στην προοδευτικότητα της φορολογίας.
Τέλος, οι καθ’ ημάς λίστες (Λαγκάρντ, Μπόργιανς κ.α.), και οι διεθνείς αποκαλύψεις των Swissleaks, των Panama και των Paradise Papers, έφεραν στην επιφάνεια τον κρυμμένο πλούτο στους φορολογικούς παραδείσους. Όπως φαίνεται, αυτοί δεν προσελκύουν μόνο τα εισοδήματα που προέρχονται από διεθνείς εγκληματικές δραστηριότητες αλλά και τον πλούτο όσων συστηματικά αξιοποιούν υπεράκτιους μηχανισμούς φοροαποφυγής – όχι μόνο των πολυεθνικών, των τραπεζών και των εκατομμυριούχων αλλά και μισθωτών ή επαγγελματιών υψηλών εισοδημάτων. Επειδή στους παραδείσους τα κεφάλαια δεν αποταμιεύονται σε καταθέσεις αλλά αμέσως επενδύονται σε χρηματοοικονομικά προϊόντα ή ακίνητα, αυτοί αποτελούν εξίσου με το σκιώδες τραπεζικό σύστημα μία ουσιαστική και λειτουργική πλευρά του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος, που λειτουργεί ως τεράστιος μηχανισμός απόκρυψης πλούτου και των οικονομικών ανισοτήτων. Κατά συνέπεια, οι λίστες, τα leaks και τα papers έδειξαν ότι ένα πολύ μεγάλο μέρος του παγκόσμιου πλούτου δεν καταγράφεται και άρα οι δείκτες ανισοτήτων υποεκτιμούν την πραγματικότητα.
Ο δεύτερος λόγος για τον οποίο οι ανισότητες ήρθαν στο προσκήνιο της διεθνούς συζήτησης τα τελευταία χρόνια είναι οι αναλύσεις προοδευτικών οικονομολόγων και οι εκθέσεις διεθνών οργανισμών, που θεωρούν ότι η κρίση του 2008 δεν οφείλεται μόνο στην απορρύθμιση του διεθνούς χρηματοπιστωτικού συστήματος αλλά και στη διεύρυνση των οικονομικών ανισοτήτων από τις αρχές της δεκαετίας του 1980, όταν στις περισσότερες αναπτυγμένες χώρες οι εκπρόσωποι του κεφαλαίου διέκοψαν τη διαπραγμάτευση παραχωρήσεων προς τους μισθωτούς, περνώντας στην αντεπίθεση και ζητώντας ευελιξία στη χρήση της εργατικής δύναμης. Η στασιμότητα των λαϊκών εισοδημάτων, η αναδιανομή του εισοδήματος εις βάρος των μισθωτών και η αύξηση των ανισοτήτων οδήγησαν σε υπερδανεισμό των λαϊκών νοικοκυριών, ο οποίος αποτέλεσε και τη θρυαλλίδα για το σπάσιμο της φούσκας των ακινήτων και την είσοδο της παγκόσμιας οικονομίας στη δίνη της χρηματοπιστωτικής κρίσης.
Τα στατιστικά στοιχεία επιβεβαιώνουν την αναδιανομή του εισοδήματος υπέρ του κεφαλαίου και εις βάρος των μισθωτών στις αναπτυγμένες οικονομικά χώρες, στις ΗΠΑ αλλά και στην Ε.Ε. των 15 από τις αρχές της δεκαετίας του 1980 και ύστερα.
Ωστόσο, η παραπάνω ερμηνεία δεν λαμβάνει υπόψη τις επιπτώσεις στο οικογενειακό εισόδημα τόσο στις μεσαίες όσο και στις χαμηλότερες εισοδηματικές τάξεις από την ραγδαία άνοδο της συμμετοχής των γυναικών στην αμειβόμενη εργασία και την βαθμιαία επικράτηση του οικογενειακού μοντέλου των δύο εργαζόμενων. Οι τάξεις αυτές διατήρησαν και αύξησαν το εισόδημά τους χάρη στην ένταξη στην αγορά εργασίας των γυναικείων μελών τους. Χρήζει ωστόσο διερεύνησης, κατά πόσο η αύξηση της συμμετοχής των γυναικών στην αμειβόμενη εργασία συνέβαλε στην μείωση ή στην αύξηση των εισοδηματικών ανισοτήτων μεταξύ των νοικοκυριών. Στο πάνελ της σημερινής ημέρας θα παρουσιαστεί το θέμα αυτό αναλυτικά.
Τέλος, η αναγόρευση της διανομής του εισοδήματος μεταξύ κεφαλαίου-εργασίας ως κύριας πηγής εισοδηματικής ανισότητας δεν λαμβάνει υπόψη της ότι οι μισθολογικές ανισότητες εξηγούν τα δύο-τρίτα της αύξησης των εισοδηματικών ανισοτήτων κατά τις προηγούμενες δεκαετίες στις χώρες του ΟΟΣΑ. Η αύξηση των ευέλικτων μορφών απασχόλησης και κυρίως της μερικής απασχόλησης – μορφή εργασίας όπου επικρατούν οι γυναίκες – το άνοιγμα της ψαλίδας των μισθών, των όρων απασχόλησης και εργασίας μεταξύ δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, η έκρηξη των αμοιβών των διευθυντικών στελεχών στον ιδιωτικό τομέα, η αποδυνάμωση των κλαδικών συλλογικών συμβάσεων εργασίας και του βαθμού κάλυψης των μισθωτών από ΣΣΕ ή άλλες διαιρέσεις που οξύνθηκαν με τις μεταναστευτικές ροές, όπως αυτή μεταξύ δηλωμένης και αδήλωτης εργασίας, έχουν συμβάλει στην εποχή του νεοφιλελευθερισμού στην αύξηση των ανισοτήτων εντός του κόσμου της εργασίας, με αντανάκλαση στις εισοδηματικές ανισότητες. Η πρόσφατη οικονομική κρίση όξυνε και βάθυνε τη διαίρεση στην αγορά εργασίας μεταξύ αυτών που έχουν πρόσβαση στην αμειβόμενη εργασία και σε αυτούς που δεν έχουν. Η ανεργία, που έπληξε εκτεταμένα στρώματα του πληθυσμού, αλλά περισσότερο τα πιο ευάλωτα, αποτέλεσε – τουλάχιστον στη χώρα μας – τον κορυφαίο παράγοντα αύξησης της φτώχειας και των εισοδηματικών ανισοτήτων.
Στα θέματα των ανισοτήτων στην αγορά εργασίας είναι αφιερωμένη η αυριανή, δεύτερη ημέρα του συνεδρίου, όπου εξετάζονται όχι μόνο οι μισθολογικές ανισότητες αλλά οι ανισότητες στους υπόλοιπους όρους εργασίας και απασχόλησης συνολικά. Στο ίδιο μήκος κύματος και το πρωί του Σαββάτου, όπου εξετάζονται οι ανισότητες μεταξύ των νέων ως προς την εργασιακή και επαγγελματική τους ένταξη, οι εκπαιδευτικές ανισότητες και η σύνδεσή τους με διαφορετικές μορφές κοινωνικής κινητοποίησης των νέων. Επίσης εξετάζονται οι ανισότητες με βάση το φύλο και η εξέλιξή τους κατά τη διάρκεια της πρόσφατης οικονομικής κρίσης στην Ελλάδα καθώς και οι επιπτώσεις των πολιτικών μετανάστευσης και ασύλου στις ανισότητες στην Ευρώπη.
Η οικονομική κρίση και η εκρηκτική άνοδος της ανεργίας στους νέους που σημειώθηκε σε όλες τις χώρες μας έφεραν αντιμέτωπους με το γεγονός ότι ίσως βρισκόμαστε για πρώτη φορά μεταπολεμικά μπροστά στην ασφαλή πρόγνωση ότι η σημερινή γενιά των νέων ανθρώπων – πολύ πιο μορφωμένων από τις προηγούμενες γενιές – θα ζήσουν χειρότερα από τη γενιά των γονιών τους λόγω της απορρύθμισης και της εξάπλωσης της επισφάλειας στην αγορά εργασίας, των περικοπών στις συντάξεις και της αύξησης της ηλικίας συνταξιοδότησης. Όσο για την άνοδο της συμμετοχής των γυναικών στην αγορά εργασίας την εποχή του νεοφιλελευθερισμού, αυτή συνδέεται αφενός με την προνομιακή εμπλοκή των γυναικών στις άτυπες μορφές εργασίας, με προεξάρχουσα τη μερική απασχόληση, αφετέρου με την μαζική είσοδό τους στον δημόσιο τομέα. Ως αποτέλεσμα των παραπάνω διαδικασιών, οι ανισότητες φύλου στον τομέα της εργασίας μειώθηκαν τις τελευταίες δεκαετίες, αλλά αυξήθηκαν οι ταξικές ανισότητες μεταξύ γυναικών, στις οποίες συνέβαλε και η μετανάστευση. Τέλος, οι μεταναστευτικές ροές έχουν επιδράσει και επιδρούν καθοριστικά στις ταξικές ανισότητες, και μέσα από τη διαγενεακή αναπαραγωγή τους.
Ο τρίτος λόγος που έφερε στο προσκήνιο της διεθνούς συζήτησης τις ανισότητες είναι ο τρόπος διαχείρισης της κρίσης δημοσίου χρέους εντός της ευρωζώνης. Υπό την ηγεμονία της Γερμανίας και του ρεύματος του ορντο-φιλελευθερισμού (ή φιλελευθερισμού των κανόνων) επιβλήθηκε και θεσμοθετήθηκε η λιτότητα και η μείωση των κρατικών ελλειμμάτων ως η μοναδική συνταγή εξόδου από την κρίση. Μάλιστα το αυστηροποιημένο το 2012 δημοσιονομικό σύμφωνο, από διακυβερνητική συμφωνία που είναι σήμερα, θα καταστεί πολύ σύντομα ευρωπαϊκή νομοθεσία.
Η σκληρή πολιτική λιτότητας και οι πολιτικές εσωτερικής υποτίμησης που επιβλήθηκαν και εποπτεύθηκαν από την τρόικα στις υπερχρεωμένες χώρες της περιφέρειας της ευρωζώνης – με ακραίο παράδειγμα την Ελλάδα - οδήγησαν για πρώτη φορά στα χρονικά της Ε.Ε. σε οικονομική και κοινωνική απόκλιση των κρατών μελών, πλήττοντας την οικονομική και κοινωνική συνοχή, αλλά και την ακεραιότητα της Ε.Ε. όπως φάνηκε από την απόφαση του Βρετανικού λαού για Brexit. Την ίδια στιγμή που εμφανίζονταν οι αποκλίσεις μεταξύ κρατών μελών, σημειώνονταν και πλήγμα της κοινωνικής συνοχής εντός των ίδιων των κρατών.
Συνοπτικά, η Ε.Ε. σήμερα εμφανίζει μεγάλες διαφορές μεταξύ κρατών μελών τόσο ως προς το ποσοστό ανεργίας όσο και ως προς τα ποσοστά φτώχειας, αποστέρησης και κοινωνικού αποκλεισμού, που πρέπει να γεφυρωθούν με κατάλληλες πολιτικές.
Σε δύο πάνελ το Σάββατο, το συνέδριο θα ασχοληθεί με το θέμα της διάρρηξης της ακεραιότητας και της συνοχής της Ε.Ε. και το καυτό ερώτημα εάν θα συνεχιστεί και με ποιους όρους η ευρωπαϊκή ενοποίηση. Μια συζήτηση που έχει ανοίξει με τον πιο επίσημο τρόπο από τα θεσμικά όργανα της Ε.Ε. και στην οποία η ευρωπαϊκή αριστερά θα πρέπει να καταθέσει το δικό της πολιτικό σχέδιο για να κερδίσει τη μάχη των ιδεών και των εναλλακτικών προτάσεων και να διεκδικήσει την ηγεμονία μαζί με τις υπόλοιπες προοδευτικές δυνάμεις της Ευρώπης.
Το πολιτικό αυτό σχέδιο θα πρέπει να απαντά στο μείζον κοινωνικό ζήτημα της παρούσας συγκυρίας, πώς δηλαδή οι τάξεις και τα κοινωνικά στρώματα που έχουν πληγεί σε όλη την Ευρώπη από την οικονομική κρίση και την παγκοσμιοποίηση και έχουν εξωθηθεί ή εγκαταλειφθεί στο περιθώριο θα μπορέσουν να ενσωματωθούν ξανά μέσα σε ένα νέο κοινωνικό συμβόλαιο που θα κατοχυρώνει δικαιώματα με όρους ισότητας και δικαιοσύνης.
Η συγκυρία είναι κάτι παραπάνω από ώριμη για να ξαναπιάσουμε το νήμα όλων εκείνων των πολιτικών που αντανακλούν τις ιστορικές κατακτήσεις των μεγάλων κοινωνικών και πολιτικών κινημάτων του 19ου και 20ου αιώνα και οι οποίες είχαν κατορθώσει μεταπολεμικά να μειώσουν τις ανισότητες στο εσωτερικό των οικονομικά αναπτυγμένων χωρών: την προοδευτική φορολογία, τις συλλογικές συμβάσεις εργασίας και την εργατική νομοθεσία και το κοινωνικό κράτος. Σε συνθήκες παγκοσμιοποίησης του καπιταλισμού και ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης, το νέο κοινωνικό συμβόλαιο για να είναι βιώσιμο χρειάζεται σίγουρα πρόσθετα εργαλεία, θεσμούς και ρυθμίσεις σε ευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο. Προπαντός όμως προϋποθέτει κοινωνικά κινήματα και προοδευτικές πολιτικές δυνάμεις, τις κοινωνικές και πολιτικές διεκδικήσεις και το συσχετισμό δύναμης που θα το καταστήσουν εφικτό. Το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς και το δίκτυο transform! europe ελπίζουν το παρόν συνέδριο να συμβάλει σε αυτήν την κατεύθυνση.
