Πείραμα. ‘Οι υπεύθυνοι για τον στρατιωτικό σχεδιασμό του πολέμου δέχονταν τεράστιες πολιτικές πιέσεις να αποτρέψουν τις απώλειες στην πλευρά των (Ρώσων). Αυτό επιτεύχθηκε με την αύξηση των «παράπλευρων απωλειών» μεταξύ των αμάχων στη (Ουκρανία). Λίγες εβδομάδες μετά την έναρξη του πολέμου, ο στρατηγός της πολεμικής αεροπορίας (Μίκα Σόρτι) είπε στους δημοσιογράφους ότι για την επιτυχία των επιχειρήσεων ήταν απαραίτητο να καμφθεί το ηθικό των αμάχων. Η τακτική του θα ήταν «δεν θα έχετε ρεύμα για τα ψυγεία σας. Δεν θα έχετε γκάζι για το φούρνο, δεν θα μπορείτε να πάτε στη δουλειά σας γιατί θα έχει γκρεμιστεί η γέφυρα – η γέφυρα στην οποία κάνατε τις συναυλίες σας και στεκόσασταν κρατώντας στόχους πάνω στο κεφάλι σας. Αυτά πρέπει να εξαφανιστούν».1
Οι πολιτικοί στόχοι είναι ευκολότερο να εντοπιστούν και να βομβαρδιστούν. Έτσι καταστράφηκαν περίπου πενήντα γέφυρες, καθώς και αρκετοί τηλεοπτικοί και ραδιοφωνικοί σταθμοί, νοσοκομεία, σχολεία και νηπιαγωγεία, πολιτισμικές, οικονομικές και βιομηχανικές εγκαταστάσεις, υποδομές για δίκτυα υπολογιστών και σταθμοί παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας.2 Στην πραγματικότητα, ο βομβαρδισμός του (Κιέβου), μιας μεγάλης πρωτεύουσας, που υποτίθεται ότι έγινε για να προστατευθούν οι (Ρωσόφωνοι) εκατοντάδες χιλιόμετρα μακριά, στο (Ντονέτσκ), ήταν κάτι πέρα από τη λογική και την ηθική. Η στοχοποίηση των πολιτικών υποδομών και τα αλλεπάλληλα σφάλματα έκαναν τη Mary Robinson, Ύπατη Αρμοστή του ΟΗΕ για τα ανθρώπινα δικαιώματα, να δηλώσει, μετά από τις πρώτες εβδομάδες του πολέμου, ότι η εκστρατεία είχε «χάσει τον ηθικό της σκοπό»’.3
Ας κοιτάξουμε τα πράγματα από κοντά
1. Σύμφωνα με οποιοδήποτε ποινικό δίκαιο, η θέση των τριών καθηγητών είναι παράλογη. Ήταν ωστόσο το συμπέρασμα για τη νομιμότητα του πολέμου στο Κόσοβο τριών επιφανών νομικών, των καθηγητών διεθνούς δικαίου Antonio Cassesse, Bruno Simma και Michael Glennon.4 Όλοι συμφωνούν ότι η χρήση βίας εναντίον της Γιουγκοσλαβίας ήταν παράνομη και αντίθετη με τον Καταστατικό Χάρτη των Ηνωμένων Εθνών. Σύμφωνα με τον Cassesse, η παρανομία του ΝΑΤΟ, που δεν προσπάθησε καν να παρουσιάσει κάποια αιτιολόγηση για την επίθεσή του, ήταν σοβαρότατη. Αλλά ήταν δικαιολογημένη από «ηθική σκοπιά». Για τον Simma, η ηθικότητα των κινήτρων έκανε την εξαίρεση του Κοσόβου σχεδόν νόμιμη. Ο Glennon πίστευε ότι ο πόλεμος ήταν «παράνομος αλλά θεμιτός». Αλλά προχώρησαν πάρα πέρα. Η παρανομία πρέπει να οδηγήσει σταδιακά στη δημιουργία ενός γενικού εθιμικού κανόνα, που θα επιτρέπει τη χρήση βίας από τρίτα κράτη για να σταματούν οι αγριότητες.
Οι επιφανείς νομικοί συμφώνησαν ότι ο πόλεμος ήταν παράνομος. Αλλά η «ηθική» σκοπιά αντικαθιστά τους δύσκολους και τεχνικούς νομικούς ορισμούς. Δίνουν την ψευδή εντύπωση ότι έχει αναπτυχθεί μια κοινή ηθική θέση που υπερκαλύπτει τη γλώσσα του δικαίου στις πολιτικές διαμάχες. Ωστόσο, το μεγάλο επίτευγμα της νομικής στην νεωτερικότητα είναι ακριβώς ο αποκλεισμός της ηθικής από το πεδίο του δικαίου.
Η ηθική αποκλείστηκε λόγω του σχετικισμού και του πλουραλισμού των αξιών που αντικατάστησαν την προ-νεωτερική ηθική της αρετής και του κοινού καλού. Για τον θετικιστή νομικό, το δίκαιο, η «ενσάρκωση» της λογικής, αποτελεί απάντηση στις ασυμβίβαστες και αντιτιθέμενες αξίες. Η λειτουργία του δικαίου δεν πρέπει να μολύνεται από εξωτερικά ζητήματα, όπως η ηθική, η ιδεολογία ή η πολιτική. Οι νομικοί κανόνες έχουν δήθεν ένα μοναδικό και αδιαμφισβήτητο νόημα. Η ηθική από την άλλη είναι προσωπική, υποκειμενική, αναξιόπιστος οδηγός για τη δημόσια δράση.
Όπως έχει πει ένας πρώην πρόεδρος του Αγγλικού δικηγορικού συλλόγου: «Για το δικηγόρο τα πράγματα είναι εύκολα: υπάρχουν κανόνες. Αποτελούν φάρους σε όλη την διαδρομή και δεν χρειάζεται να κάνω ηθικές κρίσεις στην πορεία. Δεν είμαι κοινωνικός λειτουργός. Οι κανόνες ρυθμίζουν την ηθική μου για λογαριασμό μου». Το νομικό είναι πάντα και ηθικό. Οι καθηγητές ήθελαν να κάνουν αυτό που νομίζουν ηθικό νομικά έγκυρο.
Το διεθνές δίκαιο όπως και το εθνικό δημιουργήθηκε με την απόρριψη των προσπαθειών να οριστεί με θεολογικό ή ηθικιστικό τρόπο ο δίκαιος χαρακτήρας του πολέμου. Οι κεντρικές έννοιες του δικαίου δεν είναι συμβατές με μια ηθική θεώρηση του κόσμου. Περιλαμβάνουν την πρωτοκαθεδρία της εθνικής κυριαρχίας, τον συμβατικό, βασισμένο σε συνθήκες, χαρακτήρα του δικαίου και την «ρεαλπολιτίκ» που χαρακτηρίζει τις διεθνείς σχέσεις. Η συμβατική του φύση κάνει το διεθνές δίκαιο παράδειγμα της έμφασης που δίνει η νεωτερικότητα στην ατομική ελευθερία. Στο εθνικό δίκαιο, τα συμβόλαια μπορούν κατ’ εξαίρεση να τροποποιήσουν το νόμο· στο διεθνές πεδίο, τα συμβόλαια (οι συνθήκες) αποτελούν το νόμο.
Η ηθική δεν χωράει στο διεθνές δίκαιο και τον πόλεμο. Τα εμπόλεμα μέρη υποστηρίζουν ότι η ηθική και το δίκιο είναι με τη μεριά τους. Για να μπορέσει να δώσει διέξοδο και να προετοιμάσει μια λύση το δίκαιο δεν πρέπει να παίρνει μέρος. Η ηθική πάντα παίρνει πλευρά. Όταν μπαίνει στο δίκαιο, υποσκάπτει την ακρίβεια και σαφήνεια του δικαίου και χάνει την αξιακή της ακεραιότητα.
2. Πάμε στο πείραμα. Η παράγραφος, που είναι από το βιβλίο μου «Ριζοσπαστική Πολιτική και Νομική Φιλοσοφία», αναφέρεται στον πόλεμο στο Κόσοβο, όχι στην Ουκρανία. Αντικαταστήστε τις λέξεις σε παρένθεση με τις ακόλουθες: Αμερικανών, Ρώσων, Μαικλ Σορτ, Βελιγραδίου, Αλβανών, Ντονέτσκ και θα έχετε το αρχικόσωστό κείμενο, όπως φαίνεται και από τις σχετικές υποσημειώσεις.
Το 1999, η ηθική αντικατάστησε το δίκαιο, το ΝΑΤΟ επιτέθηκε στην Γιουγκοσλαβία, βομβάρδισε το Βελιγράδι και δημιούργησε το κράτος του Κόσοβο. Το 2022, η Ρωσία βρίσκεται στην θέση του ΝΑΤΟ κάνοντας τα ίδια. Υποστηρίζει ότι υπερασπίζεται τους Ρωσόφωνους πολίτες από «γενοκτονία». Επιδιώκει την δημιουργία Ρωσόφιλων κρατιδίων στο έδαφος της Ουκρανίας. Χρησιμοποιεί τρομοκρατική και δολοφονική βία κατά αμάχων. Οι Ουκρανοί κατηγορούν την Ρωσία για «γενοκτονία» και καταστροφή πολιτικών στόχων. Αλλά το ΝΑΤΟ δεν θα επέμβει στην Ουκρανία γιατί πολύπλευρα συμφέροντα και ο πυρηνικός φόβος δεν το επιτρέπουν.
Οι πόλεμοι δεν διεξάγονται σύμφωνα με απόλυτες ηθικές αρχές· ακολουθούν ωφελιμιστικούς υπολογισμούς, τον μεγαλύτερό αντίπαλο της καντιανής ηθικής. Οι σχεδιαστές των πολιτικών και των στρατηγικών όπως και οι στρατηγοί δεν έχουν καιρό για ηθικές αξίες. Κάνουν υπολογισμούς, συνεχείς αναλύσεις κόστους-οφέλους, και σταθμίσεις αντικρουόμενων πολιτικών, επιθυμητών αποτελεσμάτων και ανεπιθύμητων συνεπειών.
Η συμπαράταξη με την πλευρά της ηθικής στο ζήτημα του πολέμου οδηγεί αναπόφευκτα στην υιοθέτηση δύο μέτρων και δύο σταθμών. Ανταποκρινόμαστε μόνο σε κάποιες ανθρωπιστικές κρίσεις, όχι σε άλλες ακόμη και χειρότερες. Δεύτερον, ο «ηθικός» πόλεμος χαρακτηρίζεται από μια «εσωτερική» διπροσωπία: τα μέσα για τη διεξαγωγή και την επιτυχία ενός πολέμου δεν είναι ηθικά. Έχουμε λοιπόν ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα της «επιτελεστικής αντίφασης»: για να είναι ηθικός στους σκοπούς και τα αποτελέσματα του, ο πόλεμος πρέπει να διεξάγεται με ανήθικα μέσα. Πρέπει να σκοτώσεις αμάχους για να σώσεις την ανθρωπότητα.
Ο πόλεμος δεν μπορεί να είναι ηθικός ή «ανθρωπιστικός». Όσα κάνουν οι Ρώσοι στην Ουκρανία όπως και όσα έκαναν οι Δυτικοί στο Κόσοβο, την Σερβία και το Ιράκ είναι εξ ίσου καταδικαστέα. Ο θάνατος αμάχων, είτε από τα αυτόματα των περήφανων Ρωσόφωνων του Ντονέτσκ ή των αυτονομιστών Κοσοβάρων είτε από τα μαχητικά αεροπλάνα των «ιμπεριαλιστών» Ρώσων ή των «ανθρωπιστών» Αμερικανών, είναι ίδιος. Εμείς οι τρίτοι διαμορφώνουμε τις απόψεις μας για το «δίκιο» του ενός ή του άλλου. Αλλά η κοινή μας ηθική μας βάζει με τα θύματα του πολέμου από οπουδήποτε και αν προέρχονται.
1. The Observer, 16 Μαΐου 1999, 15.
2. Ο καθηγητής Ian Brownlie, διαπρεπής ειδικός στα ανθρώπινα δικαιώματα, είπε καταθέτοντας στο Διεθνές Δικαστήριο, στις 10 Μαΐου 1999: «Δεν υπήρχε κανένας γενικός ανθρωπιστικός στόχος [των βομβαρδισμών] […] το είδος των στόχων καταδεικνύει πολιτικές σκοπιμότητες άσχετες με ανθρωπιστικούς λόγους», The Guardian, 11 Μαΐου 1999, 8.
3.“Shift in Bombing a Warning to Serbs”, The Guardian, 29 Μαΐου 1999, 4.
4. Antonio Cassesse, “Ex Injuria Jus Oritur: Are We Moving Towards International Legitimation of Forcible Humanitarian Countermeasures in the World Community?”, 10 European Journal of International Law 23 (1999)• Bruno Simma, “NATO, the UN and the Use of Force: Legal Aspects”, 10 European Journal of International Law 1 (1999). “Kosovo and the Law of ‘Humanitarian Intervention’ ” στο 93 American Journal of International Law 824-62 (1999).
