Το παρόν κείμενο ας θεωρηθεί ως σχετική συμβολή στην πρωτοποριακή απόφαση του υπουργείου Παιδείας να αναγορεύσει την Κοινωνιολογία ουσιαστικά μεταξύ των πρωτευόντων μαθημάτων στο χώρο των εγκυκλίων σπουδών και των εισαγωγικών εξετάσεων.
Το φαινόμενο της πολιτείας μελετήθηκε και μελετάται από περισσότερες σκοπιές: από φιλοσοφική, κοινωνιολογική, οικονομική, ιστορική, πολιτική και νομική σκοπιά. Αυτό οφείλεται τόσο στην ιδιαίτερη σημασία που παρουσιάζει αυτός καθ’ εαυτός ο προσδιορισμός της έννοιας της πολιτείας όσο και στη σύνδεσή της με το θεμελιακό για τη φιλοσοφία του δικαίου πρόβλημα της σχέσης πολιτείας και δικαίου.
Ας επιχειρήσουμε επομένως την παρουσίαση μιας συνοπτικής εισαγωγής των κυριότερων κοινωνιολογικών θεωριών για την πολιτεία.
Ο Βέμπερ πιστεύει ότι όρος sine qua non για την ύπαρξη και λειτουργία του πολιτειακού σχηματισμού είναι η με επιτυχία διεκδίκηση του μονοπωλίου της νόμιμης βίας. Η δύναμη που διεκδικεί τη νόμιμη βία αρθρώνεται σε διάφορες κρατικές μορφές – τύπους: εξουσίας, δικαιϊκού συστήματος, διοίκησης, στρατιωτικής οργάνωσης.
Επομένως για τον Βέμπερ η πολιτεία (πολιτική εξουσία) α) είναι μια ομάδα κυριαρχίας με θεσμικό χαρακτήρα, η οποία κατορθώνει να μονοπωλεί με επιτυχία τη νομιμοποιημένη φυσική βία ως μέσο κυριαρχίας στα όρια μιας γεωμετρικής περιοχής και β) αυτονομείται, δεν εμφανίζεται δηλαδή ως αποτέλεσμα διαδικασίας ελέγχου της οικονομικής εξέλιξης ή των κοινωνικών δυνάμεων που συγκρούονται. Ο οικονομικός παράγοντας δεν είναι άμεσα προσδιοριστικός, αντίθετα του απονέμεται μάλλον περιθωριακός ρόλος.
Είναι βέβαιο ότι βρισκόμαστε μπροστά σε μια «ιδεαλιστική» σύλληψη της λειτουργίας και της επίδρασής του πολιτικού συντελεστή μέσα στο πολιτειακό πλαίσιο.
Οι ιδέες του Μαρξ για την πολιτεία διαμορφώνονται από τις απαρχές της σκέψης και του έργου του και συγκεκριμένα μέσα από την κριτική του στην Εγελιανή φιλοσοφία του διακαίου και της πολιτείας. Ανατρέποντας τη διαλεκτική μέθοδο του Χέγκελ, ο Μαρξ αναλαμβάνει να απομυθοποιήσει την ιδέα της πολιτείας, μεταφέροντας δηλαδή το κέντρο της ανάλυσης από την πολιτεία στην αστική κοινωνία, από το προϊόν στις συνθήκες που το δημιουργούν. Ο Μαρξ, αντίθετα προς τον Χέγκελ, υποστηρίζει πως η ουσία του ανθρώπου δεν είναι πολιτική αλλά κοινωνική. Οι κοινωνικές σχέσεις και οι αντιφάσεις τους που προκαλούν ταξικούς αγώνες εξηγούν την πολιτεία και όχι το αντίστροφο.
Συμπερασματικά μπορούμε να αναφέρουμε, ότι για τον Μαρξ η πολιτεία είναι μηχανισμός για την καταπίεση μιας τάξης από μιαν άλλη. Όλοι οι αγώνες μέσα στην πολιτεία, ο αγώνας π.χ. μεταξύ δημοκρατίας και μοναρχίας, ο αγώνας για το δικαίωμα της ψήφου κλπ., δεν είναι τίποτα άλλο παρά οι ιδεολογικές και πολιτικές μορφές με τις οποίες διεξάγονται οι πραγματικοί αγώνες ανάμεσα στις διάφορες τάξεις.
Ο Γκράμσι, θεμελιωτής της σχολής του νεομαρξισμού, τοποθετεί τα ζητήματα της εξουσίας και της πολιτείας στη διαλεκτική σχέση ηγεμονίας και καταναγκασμού. Κατά την Γκραμσιανή αντίληψη η κυρίαρχη τάξη εφαρμόζει την ηγεμονία της στο βαθμό που μπορεί να πραγματοποιήσει και να διατηρεί ένα ιστορικό συνασπισμό αντιφατικών κοινωνικοπολιτικών δυνάμεων τόσο στην οικονομική βάση όσο και στο πολιτικό και κρατικό εποικοδόμημα, που έχουν για συνδετικό κρίκο την ιδεολογία.
Ο Γκράμσι αντιδρώντας στην υποτίμηση του εποικοδομήματος και τονίζοντας τη σχετική αυτονομία – ανεξαρτησία του, αντιτίθεται στην άποψη ότι το πολιτικό και ιδεολογικό εποικοδόμημα αποτελεί απλή έκφραση της οικονομικής βάσης και προβάλλει τη θέση ότι η πολιτεία, το πολιτικό σύστημα και η ιδεολογία έχουν μια σχετική αυτονομία και δεν επηρεάζονται έτσι μόνο από την οικονομική βάση αλλά μέσα σε μια αμφίδρομη σχέση, προσδιορίζουν με τη σειρά τους την οικονομικοκοινωνική εξέλιξη. Αναλόγως και οι θεωρητικές επεξεργασίες του Πουλαντζά για τη σχετική αυτονομία της πολιτείας στη σχέση της με την συγκεκριμένη κάθε φορά υλική συμπύκνωση του συσχετισμού των ταξικών δυνάμεων.
Κάποιοι «φοβούνται» την κοινωνιολογική θεώρηση γιατί τουλάχιστον στην επεξήγηση του πολιτειακού αλλά και του πολιτικού φαινομένου, οι «καθαρές ιδεαλιστικές» αντιλήψεις, απομόνωσης του φαινομένου έναντι των ταξικών συγκρούσεων και συσσωματώσεων δεν άντεξαν στην ιστορική πραγματικότητα του χρόνου.
Η δομή του ιστορικού πλαισίου, εντός του οποίου διαρθρώνονται, συγκροτούνται και λειτουργούν πολιτεία (και κράτος) και πολιτικό σύστημα (και Σύνταγμα), ήταν και παραμένει πάντοτε ταξική, δηλαδή σχέση ρήξης ή απλώς αντίθεσης συμφερόντων, ανεξαρτήτως της σχετικότητας ή μη της εξάρτησης των δύο φαινομένων (ταξικού και πολιτειακού).
-----------------------
* Ο Κώστας Ζώρας είναι ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αιγαίου
