Πληθαίνουν τα τελευταία χρόνια οι φωνές που καταγγέλλουν την πόλωση του κομματικού συστήματος ως απειλή για τη δημοκρατία και επαναφέρουν τη συναίνεση ως βασική προϋπόθεση μιας εξιδανικευμένης κανονικότητας. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η κοινωνική γαλήνη και ο σεβασμός του πλουραλισμού αποτελούν θετικά στοιχεία για μια εύρυθμη δημοκρατία. Ωστόσο, οι επιταγές αυτές δεν εξυπηρετούνται με τον καλύτερο τρόπο όταν δαιμονοποιούμε την πόλωση – κάθε πόλωση, κάθε διαφωνία και κάθε ανταγωνισμό· ούτε όταν εξυμνούμε άκριτα μια «κανονικότητα» που μάλλον ενσωματώνει με πειθαρχικό τρόπο τα μεταδημοκρατικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα που κατεξοχήν και αφετηριακά ευθύνονται για την κρίση της ίδιας της δημοκρατίας.
Καταρχάς, η πόλωση δεν είναι μόνο πολιτική, δεν αποτελεί μια κακόβουλη σκηνοθεσία, την οποία ενορχηστρώνουν κάποιοι δαιμονικοί πολιτικοί φορείς για να υπονομεύσουν την ομαλή πορεία μιας χώρας. Υπάρχει και πόλωση στην κοινωνία, πριν ακόμα αυτή αποκτήσει πολιτική εκπροσώπηση. Γιατί οι κοινωνίες μας δεν αποτελούν ομοιογενή σύνολα. Διχάζονται ή και κατακερματίζονται από μυριάδες διαφοροποιήσεις και ανταγωνισμούς στο οικονομικό, το κοινωνικό, το γενεαλογικό, το πολιτισμικό και το ταυτοτικό επίπεδο. Ανήκουμε σε διαφορετικές τάξεις, εντασσόμαστε σε διαφορετικά φύλα και σεξουαλικούς προσανατολισμούς, πιστεύουμε σε διαφορετικούς θεούς, ακούμε διαφορετική μουσική, απολαμβάνουμε διαφορετικές κουζίνες, υποστηρίζουμε διαφορετικές ομάδες κ.ο.κ. Κι αυτό σημαδεύει κάθε ανθρώπινη κοινωνία – από τις λεγόμενες «πρωτόγονες» μέχρι σήμερα.
Πρόκειται, δηλαδή, για μια διιστορική σταθερά. Στην κλασική «Δομική Ανθρωπολογία» του ο Claude Levi-Strauss αναφέρεται στην ανθρωπολογική έρευνα της φυλής των Winnebago. Η κοινωνική δομή αυτής της κοινότητας παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς, όπως επισημαίνει ο ίδιος ο ανθρωπολόγος, διχάζεται ανάμεσα σε δύο διακριτές ομάδες, στους «από πάνω» και στους «από κάτω». Οταν ο προϋπάρχων αυτός κοινωνικός διχασμός αποκτά συμβολική και πολιτική αντιπροσώπευση, είναι αναμενόμενο να διατηρήσει τα πολωτικά χαρακτηριστικά του. Πράγματι, οι «από πάνω» και οι «από κάτω» φαντάζονται και εικονογραφούν με αντιθετικούς τρόπους την κοινωνία στην οποία ζουν. Γι’ αυτό, ενώ και οι δύο αποτυπώνουν το χωριό τους ως έναν κύκλο, στην περίπτωση των «από πάνω» προστίθεται σε αυτόν άλλος ένας ομόκεντρος κύκλος, έτσι ώστε «από πάνω» και «από κάτω» να αλληλοεπικαλύπτονται, ενώ στην περίπτωση των «από κάτω» ο κύκλος διατρέχεται από μια διχαστική γραμμή που διαχωρίζει σαφώς τα δύο άνισα κοινωνικά στρώματα.
Υπ’ αυτή την έννοια, ο κοινωνικός διχασμός και η πολιτική του αντιπροσώπευση αναδεικνύονται σε συστατικούς παράγοντες της διαχρονικά υπαρκτής πόλωσης. Στη μακρόχρονη ιστορία μας, σημαίνοντα όπως οι «από κάτω», ο «δήμος», οι «πολλοί», οι «πληβείοι», ο «λαός» λειτουργούν ως δείκτες του πανταχού παρόντα κατακερματισμού κάθε πολιτικής κοινότητας ανάμεσα στο μέρος και το όλον, τους κυβερνώντες και τους κυβερνώμενους, τους πολλούς και τους λίγους, τους «από πάνω» και τους «από κάτω». Αυτός ο διαχωρισμός μοιάζει να διαπερνά την εξέλιξη των παγκόσμιων κοινωνιών, σίγουρα των ευρωπαϊκών, από την ελληνική και τη ρωμαϊκή αρχαιότητα μέχρι τη νεωτερικότητα και τη μετανεωτερικότητα. Και θέτει το πλαίσιο για συχνά παθιασμένους ανταγωνισμούς μεταξύ «ολιγαρχικών» και «λαϊκιστικών» τάσεων, που, ιδίως σε συνθήκες κρίσης, εντείνουν την πόλωση.
Αν τα πράγματα έχουν έτσι, προκαλεί πράγματι έκπληξη ο τρόπος με τον οποίο το πολιτικό προσωπικό, τα ΜΜΕ αλλά ακόμα και η ακαδημαϊκή κοινότητα εξακολουθούν να δαιμονοποιούν κάθε πόλωση, να εξιδανικεύουν και να εξυμνούν κάθε αξίωση κανονικότητας – από την πολιτική επιστήμη επισημαίνω την οπτική του Sartori, στην οποία κάθε ιδεολογική απόσταση πλήττει την κατεξοχήν συναινετική δημοκρατία. Ωστόσο, όπως είδαμε, η δαιμονοποίηση του πολιτικού ανταγωνισμού δεν αντιφάσκει μόνο με τη μακραίωνη πολιτική μας παράδοση, δεν αγνοεί απλώς τους προϋπάρχοντες και αναπόδραστους κοινωνικούς διχασμούς· επιπλέον, εντείνει τη σημερινή κρίση της δημοκρατίας, νομιμοποιώντας τον μεταδημοκρατικό προσανατολισμό, που μας οδηγεί σε ένα μοντέλο «ελιτίστικης» ή «διοικούμενης» δημοκρατίας.
Το πραγματικό δημοκρατικό διακύβευμα δεν είναι, επομένως, η αδύνατη εξαφάνιση της πόλωσης και του ανταγωνισμού ούτε η εξιδανίκευση μιας επίπλαστης συναίνεσης ή μιας πειθαρχικής κανονικότητας. Είναι, αντιθέτως, η θεσμική αναγνώριση της καλοήθους πόλωσης, που δίνει έκφραση στη διαφωνία, τη διαφορά και την ετερότητα, και αναδεικνύει την αδικία και τον αποκλεισμό, εκτονώνοντας τελικά τις εντάσεις. Με την παράλληλη, ασφαλώς, αποφυγή της κακοήθους πόλωσης. Περιλαμβάνοντας σπασμωδικές συχνά αντιδράσεις στην τάση προκαταβολικής απώθησης κάθε εναλλακτικής και κάθε διαφωνίας από το κυρίαρχο σύστημα, η τελευταία μπορεί να οδηγήσει σε ένα ωμά συγκρουσιακό σπιράλ, στη διάρρηξη του κοινωνικού δεσμού και στη διάλυση της πολιτικής κοινότητας.
* Καθηγητής Ανάλυσης Πολιτικού Λόγου στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του ΑΠΘ
* Δημοσιεύτηκε στο ένθετο «Ιδεογράμματα» στο φύλλο 52 της «Νέας Σελίδας» που κυκλοφόρησε εκτάκτως την Κυριακή 3 Ιουνίου 2018.
