Ξεκίνησαν χτες, δυο βδομάδες αργότερα από πέρυσι λόγω εκλογών, οι Πανελλήνιες εξετάσεις, όπως πάντα με το μάθημα της Γλώσσας, αυτό που μια φορά κι έναν καιρό το λέγαμε “έκθεση”, αλλά που δικαίως έχει μετονομαστεί αφού στις μέρες μας το αντικείμενό του έχει διευρυνθεί: η καθαυτό έκθεση πιάνει 40 μόνο από τις 100 μονάδες, ή ίσως 50 αν προσθέσουμε και τη σύντομη ανάπτυξη μιας πρότασης, που καλούνται να κάνουν.
Η πρεμιέρα των εξετάσεων συνοδεύτηκε από την τραγική είδηση ότι ένας 18χρονος νέος έβαλε τέλος στη ζωή του, καθώς δεν άντεξε στη συναισθηματική φόρτιση. Ύστερα τα παιδιά μπήκαν στις τάξεις, όπου τους δόθηκε ένα θέμα για την ανθρωπιά και τον ανθρωπισμό. Δύσκολο να προσπεράσεις την ειρωνεία.
Τα θέματα που έπεσαν μπορείτε να τα δείτε εδώ. Το κείμενο που πάνω του βασίζονται τα θέματα είναι ένα (διασκευασμένο) απόσπασμα από ένα δοκίμιο του Ι.Μ.Παναγιωτόπουλου, που περιλαμβάνεται στο βιβλίο του Ο Σύγχρονος Άνθρωπος (Οι Εκδόσεις των φίλων, Αθήνα 1988). Ωστόσο, μη σταθείτε στη χρονολογία -πρόκειται για τη 18η έκδοση του βιβλίου, το δε δοκίμιο έχει γραφτεί πολύ παλιότερα, νομίζω το 1964, πράγμα που σημαίνει ότι έχει ήδη κλείσει μισόν αιώνα ζωής. Και ασφαλώς μπορεί μερικά κείμενα να είναι σαν κάποιες ποικιλίες κρασιού, που βελτιώνονται με τον καιρό, και μπορεί πενήντα χρόνια να μην είναι μεγάλο διάστημα για την εξέλιξη μιας γλώσσας (πολύ περισσότερο που εμείς οι Έλληνες είμαστε αιωνοφάγοι, που έλεγε κι ο Β. Φόρης), ωστόσο η γλώσσα αλλάζει και μέσα σε πενήντα χρόνια, λέξεις αλλάζουν σημασίες, κι αυτό πρέπει να το πάρει κανείς υπόψη του.
Δεν αλλάζει μόνο η γλώσσα, αλλάζει και η κοινωνία. Ένα κείμενο που γράφεται το 1964 απηχεί απόψεις της κοινωνίας του 1964, ή μάλλον ακόμα παλιότερες αν γράφεται από έναν ήδη ηλικιωμένο συγγραφέα (έστω, μεσήλικα: αλλά με τα σημερινά μέτρα -με τα μέτρα της εποχής του, ο 63χρονος Ι.Μ.Παναγιωτόπουλος λογαριαζόταν για ηλικιωμένος το 1964, έστω κι αν οι σημερινοί 63χρονοι είναι τζόβενα). Θέλει λοιπόν προσοχή όταν διαλέγουμε κείμενα για εξετάσεις και τα παλιωμένα κείμενα πρέπει να τα κοιτάμε με μισό μάτι. Για να κάνω μια παρέκβαση, χαρακτηριστικό λάθος ήταν η επιλογή του περυσινού κειμένου που έπεσε στις εξετάσεις των εσπερινών λυκείων, ένα δοκίμιο ενός ακαδημαϊκού που μου διαφεύγει το όνομά του, γραμμένο κι αυτό στη δεκαετία του 1960, με θέμα… τη διαφήμιση, έναν τομέα που βρισκόταν στα σπάργανα πριν από 50 χρόνια -αν τον συγκρίνουμε με σήμερα- ιδίως στη χώρα μας.
Θα πει κανείς ότι το χτεσινό θέμα δεν έχει τέτοιο πρόβλημα, αφού η φύση του ανθρώπου είναι ένα αντικείμενο διαχρονικό. Ισχύει όμως το ίδιο για τον ανθρωπισμό; Δεν είμαι βέβαιος. Έπειτα, είτε εξαιτίας της ηλικίας είτε εξαιτίας της ιδιοσυγκρασίας του συγγραφέα, το κείμενο διαπνέεται από το γνωστό, καφενειακά σχεδόν, ανώδυνα γκρινιάρικο ύφος που λέει “πάει, όλα ψεύτισαν στην εποχή μας” σε σύγκριση με ένα ειδυλλιακό παρελθόν που σε αυτό το κείμενο ευτυχώς τουλάχιστον δεν κατονομάζεται ρητά. Όπως λέει και ο Ι.Μ.Π.: η ανθρώπινη λαιμαργία, η δίψα της ευζωίας δεν αφήνει τόπο για ευγενικά αισθήματα. Εδώ ανοίγεται πεδίο δόξης λαμπρό για να εφαρμόσουν οι υποψήφιοι τις ρετσέτες των εκθεσάδων, βάζοντας και μια μικρή δόση καταγγελίας του ρατσισμού αλλά και της παρακμής των αξιών.
Έπειτα, αν κι αυτό ασφαλώς είναι υποκειμενικό, το κείμενο που διάλεξαν ήταν μάλλον βαρετό και όχι ιδιαίτερα καλογραμμένο, χωρίς μια έστω ιδέα που να μην την έχουμε ακούσει χίλιες φορές, ένα κείμενο άχρουν, άοσμο και άγευστο που, στοιχηματίζω, ακόμα και πολλά από τα παιδιά που βασανίστηκαν τρεις ώρες προσπαθώντας να απαντήσουν στα ερωτήματα, αύριο-μεθαύριο θα το έχουν ολότελα ξεχάσει. Δεν πιστεύω βέβαια αυτό που είπε ένας φίλος στο Φέισμπουκ, ότι το κείμενο διαλέχτηκε για να γίνει διαφήμιση σε ένα γνωστό ιδιωτικό σχολείο. Νομίζω πως ήταν, απλώς, μια ακόμα άτολμη επιλογή, μια επιλογή της πεπατημένης, που θέλει να μπαίνει θέμα είτε από Παπανούτσο είτε από Ι.Μ.Παναγιωτόπουλο -χίλιες φορές καλύτερα να έμπαινε ένα σύγχρονο θέμα, ακόμη καιΠάσχος όπως το 2011.
Τέλος πάντων, αυτά είναι σ’ ένα βαθμό και υποκειμενικά. Επειδή όμως εδώ λεξιλογούμε, θέλω να σταθώ σε μία κυρίως ερώτηση που τέθηκε στους υποψήφιους, επειδή τη βρίσκω άστοχη.
Το κείμενο ξεκινάει ως εξής: Η “ανθρωπιά” είναι λέξη του καιρού μας, ένας όρος κοινόχρηστος, ένα νόμισμα που κυκλοφορεί σε όλα τα χέρια, γιατί συμβαίνει η ανταλλακτική αξία του να είναι πολύ μεγάλη.
Στις ασκήσεις ζητείται, ανάμεσα σε πολλά άλλα, να δοθεί το αντώνυμο της λ. κοινόχρηστος.
Ποιο να είναι αυτό τάχα; Και τι σημαίνει “κοινόχρηστος” στο συγκεκριμένο κείμενο; Σύμφωνα με τα λεξικά, κοινόχρηστος σημαίνει: που είναι σε κοινή χρήση, που τον χρησιμοποιούν πολλοί: ~ χώρος. Διατηρείτε καθαρούς τους κοινόχρηστους χώρους. Kοινόχρηστη αυλή / κουζίνα. Yπάρχει έλλειψη από κοινόχρηστους χώρους υπαίθριας αναψυχής. Η αντιδιαστολή είναι σαφής με αυτόν που δεν τον χρησιμοποιούν πολλοί ή όλοι, αλλά μόνο ένας, ο ιδιοκτήτης του ας πούμε. Κοινόχρηστη αυλή, ιδιωτική αυλή. Ολοφάνερα δεν είναι αυτή η σημασία της λέξης στο κείμενο του Ι.Μ.Π. Μας το λέει άλλωστε κι ο ίδιος, “κοινόχρηστος” με τη δική του σημασία σημαίνει “αυτός που χρησιμοποιείται συχνά, από πολλούς”.
Εδώ έχουμε την περίπτωση μιας λέξης που η σημασία της μετατοπίστηκε μέσα στα 50 χρόνια που πέρασαν από τότε που γράφτηκε το κείμενο. Τότε, κοινόχρηστος ήταν αυτός που χρησιμοποιείται συχνά. Στη σημερινή χρήση κοινόχρηστος είναι αυτός που χρησιμοποιείται από κοινού (κοινόχρηστοι χώροι πολυκατοικίας) και όχι απλώς “αυτός που χρησιμοποιείται συχνά, από πολλούς”. Το κείμενο του Ι.Μ.Π. είναι γραμμένο σε μια εποχή που δεν είχαν κυριαρχήσει σε όλη την Ελλάδα οι πολυκατοικίες και τα κοινόχρηστα.
Αν ανοίξουμε το λεξικό συνωνύμων και αντωνύμων του Μπαμπινιώτη, θα δούμε πως ως αντίθετο του “κοινόχρηστος” δίνεται το “ατομικός, ιδιωτικός”, κάτι που προφανώς δεν ταιριάζει στην περίπτωσή μας. Δεν μπορούμε να πούμε ότι μια λέξη είναι “ατομική, ιδιωτική” (ή μάλλον μπορούμε να το πούμε ίσως αν ανήκει στο ιδιόλεκτό μας, να είναι μια λέξη που τη λέμε ή νομίζουμε πως τη λέμε μόνο εμείς -αλλά αυτό είναι άλλο κεφάλαιο). Το αντίθετο της κοινόχρηστης λέξης με τη σημασία που τη χρησιμοποιεί ο Ι.Μ.Π. είναι, όπως το κουβεντιάσαμε και στη Λεξιλογία, απλώς η “σπάνια” λέξη.
Ωστόσο, βλέπω ότι κάποια φροντιστήρια προτείνουν για “σωστή” απάντηση το “ατομικός, προσωπικός”, δηλαδή την απάντηση που δίνει το λεξικό αντωνύμων και που δεν ταιριάζει στο κείμενο. Στην καλύτερη περίπτωση, προβλέπω να δοθούν οδηγίες στους βαθμολογητές να λογαριάζουν για σωστή τόσο την απάντηση των φροντιστηρίων όσο και την όντως σωστή, όπως έχει συμβεί πολλές φορές.
Μ’ άλλα λόγια, κακώς επιλέχτηκε αυτή η λέξη για να μπει σε άσκηση. Παγίδες δεν χρειάζονται. Ήταν γκάφα. Μια κοινόχρηστη γκάφα.
Με αφορμή την τραγωδία που σημάδεψε το ξεκίνημα των εξετάσεων, το Τμήμα Παιδείας του ΣΥΡΙΖΑ έβγαλε ανακοίνωση στην οποία καταγγέλλει την δρομολογημένη (μέσω του ‘Νέου Λυκείου’) επέκταση των εξετάσεων και στις τρεις τάξεις του Λυκείου. Παίρνοντας υπόψη ότι αυτό θα έχει ως αυτόματη συνέπεια την επέκταση της προσφυγής στα φροντιστήρια, βλέπουμε ότι υψώνεται ένας ακόμα ταξικός φραγμός, σε συνθήκες γενικευμένης οικονομικής κρίσης, που θα χτυπήσει τα παιδιά των φτωχότερων. (Οι εξαιρέσεις, του φτωχού μελετηρού μαθητή που χωρίς φροντιστήριο κατάφερε να περάσει και μάλιστα σε καλή σχολή απλώς επιβεβαιώνουν τον κανόνα). Συνεχίζοντας, η ανακοίνωση του ΣΥΡΙΖΑ αναγγέλλει ότι η αυριανή κυβέρνηση της αριστεράς “Θα καταργήσει το νόμο περί «νέου λυκείου» και θα αποδεσμεύσει άμεσα τις εξετάσεις για την απόκτηση του απολυτηρίου Λυκείου από την πρόσβαση στην τριτοβάθμια εκπαίδευση”. Κάποιοι έσπευσαν να χαρακτηρίσουν λαϊκιστική την τοποθέτηση αυτή και ασφαλώς η εξίσωση της κατάργησης των εξετάσεων δεν είναι απλή, αλλά και μόνο ότι τέθηκε το θέμα έστω και σαν εξαγγελία είναι ευπρόσδεκτο και συμβάλλει στο να δρομολογηθεί τουλάχιστον ένας προβληματισμός για το θέμα. Σε κάθε περίπτωση, αν το εκπαιδευτικό μας σύστημα νοσεί, το μεγαλύτερο πρόβλημα εντοπίζεται στην τεράστια σπατάλη (χρόνου, χρημάτων) που συνδέεται με την εισαγωγή στην τριτοβάθμια εκπαίδευση. Πάνω σ΄ αυτό μπορούμε να συζητήσουμε, χωρίς βέβαια να παραγνωρίζω ότι υπάρχουν τεράστια συμφέροντα που κερδίζουν από τη διατήρηση του σημερινού καθεστώτος.
Όσο για το χτεσινό κείμενο, επαναλαμβάνω πως η επιλογή του ήταν, κατά τη γνώμη μου, γκάφα. Κοινόχρηστη.
