«Η δικαιοσύνη δεν απονέμεται με βάση το κοινό περί δικαίου αίσθημα, αλλά σύμφωνα με το Σύνταγμα και τους νόμους»: η φράση στον λόγο της Προέδρου της Δημοκρατίας στην εκδήλωση για την αποκατάσταση της δημοκρατίας είχε συνέχεια. Η Πρόεδρος ταύτισε ρητά το κοινό περί δικαίου αίσθημα με τον λαϊκισμό, που αμφισβητεί «ανοικτά τις βασικές αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας, υπονομεύει τη διάκριση των εξουσιών και την ισορροπία του πολιτεύματος» και έχει ως αντίβαρο το κράτος δικαίου.(1)
Οι παραπάνω διατυπώσεις προκάλεσαν πλήθος δημόσιες αντιδράσεις. Επισημάνθηκε ότι οι έμμεσες αναφορές τους είναι άτοπες μπροστά στις πρόσφατες αλλεπάλληλες διακρίσεις του δικαστικού συστήματος απέναντι σε κρατούμενους. Από την άλλη, υποστηρίχτηκε ότι το περί δικαίου αίσθημα είναι νοητική κατασκευή που έχουν εφεύρει συλλογικότητες και κόμματα «που δεν πιστεύουν στο πολίτευμα της φιλελεύθερης δημοκρατίας» και «επιχειρούν να υποκαταστήσουν ή να υπονομεύσουν τη λειτουργία της θεσμισμένης δικαιοσύνης».(2)
Ελάχιστες παρεμβάσεις συσχέτισαν άμεσα το «κοινό περί δικαίου αίσθημα» με τον θεσμό των ενόρκων και τα ορκωτά δικαστήρια.(3) Ωστόσο, αυτή ακριβώς είναι η βάση του. Μια σύντομη ιστορική αναδρομή είναι χρήσιμη.
Το κοινό περί δικαίου αίσθημα είναι έννοια άμεσα συνδεδεμένη με το σύστημα των ορκωτών δικαστηρίων. Από την ίδρυση του ελληνικού κράτους μέχρι το 1967 τα κακουργήματα, τα πολιτικά εγκλήματα και τα αδικήματα Τύπου (αυτά όχι πάντα) δικάζονταν κατά συνταγματική επιταγή σε αμιγή ορκωτά δικαστήρια, από ενόρκους ή λαϊκούς δικαστές κατά πλειοψηφία και συνέδρους ή τακτικούς δικαστές. Οι πρώτοι αποφάσιζαν για την ενοχή και οι δεύτεροι για την αντίστοιχη ποινή. Ο θεσμός των ενόρκων θεωρήθηκε εξαρχής μέτρο που συμβόλιζε τον ευρωπαϊκό εκσυγχρονισμό της χώρας, εξασφαλίζοντας την αυτονομία της Δικαιοσύνης και τη συμμετοχή της κοινωνίας στην απονομή της ως αντίβαρο στην αρτηριοσκληρωτική προσέγγιση του νόμου από τους δικαστικούς.
Από τον Μεσοπόλεμο και μετά οι δικαστικοί, αλλά και αρκετοί πολιτικοί και δημοσιογράφοι, αντιτάχθηκαν σθεναρά στον θεσμό των ενόρκων. Βασικά επιχειρήματά τους, ότι είναι αδαείς, απλοϊκοί και επηρεάζονταν εύκολα, γι’ αυτό οι ετυμηγορίες τους είναι απαράδεκτα επιεικείς και βρίσκονται σε αναντιστοιχία με το κοινό περί δικαίου αίσθημα που υποτίθεται ότι εκπροσωπούν. Οι επιθέσεις απέδωσαν σε βαθμιαίες συρρικνώσεις του θεσμού, έως τη δικτατορία των συνταγματαρχών που αντικατέστησε τα αμιγή ορκωτά δικαστήρια με μικτά με πλειοψηφία δικαστών – σε αυτά τακτικοί δικαστές και ένορκοι αποφασίζουν από κοινού και για την ενοχή και για την ποινή. Η Μεταπολίτευση επιβεβαίωσε την επικράτηση των μικτών ορκωτών δικαστηρίων, ενώ η πλειοψηφία των ενόρκων αποκαταστάθηκε μόλις το 1980.
Σε όλη την περίοδο, το κοινό περί δικαίου αίσθημα το επικαλούνταν συνήθως οι πολέμιοι του θεσμού των ενόρκων. Ορισμένοι υποστήριζαν ότι, αν καθιερώνονταν τα μικτά ορκωτά δικαστήρια, η σύμπραξη λαϊκών και τακτικών δικαστών σε ποινικές δίκες θα οδηγούσε σε «αποτέλεσμα ικανοποιούν και το περί δικαίου αίσθημα των πολιτών και την ανάγκην της κοινωνικής αμύνης απέναντι των εγκληματιών».(4) Για άλλους, το «συγκεχυμένον, αόριστον, και αφώτιστον περί δικαίου συναίσθημα» δεν αποτελεί πηγή της δικαιοσύνης, γι’ αυτό τα ορκωτά δικαστήρια είναι παρωχημένα.(5) Υποστηρίχτηκε ότι συνιστά «μύθον και θεωρητικό πλάσμα» ότι οι ένορκοι εκφράζουν το κοινό περί δικαίου αίσθημα, γιατί πολλές ετυμηγορίες τους έρχονται σε αντίθεση με αυτό.(6)
Αντίθετα, το 1979 το Δ.Σ. της Ενωσης Ελλήνων Ποινικολόγων σε δήλωσή του χαιρέτισε την επερχόμενη αποκατάσταση της πλειοψηφίας των ενόρκων στα μικτά ορκωτά δικαστήρια, γιατί «αποκαθιστά την μακραίωνη νομική παράδοση της χώρας μας, που διακόπηκε βάναυσα με την επιβολή από τη δικτατορία του συστήματος της πλειοψηφίας τακτικών δικαστών, που απηχούσε πρότυπα […] αντίθετα προς το κοινό περί δικαίου αίσθημα».(7) Εκτοτε αλλεπάλληλες δικαστικές αποφάσεις παρουσιάστηκαν να προκαλούν το κοινό περί δικαίου αίσθημα κλονίζοντας τον θεσμό των ενόρκων.(8)
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η ευθεία αντιπαράθεση του κοινού περί δικαίου αισθήματος και του κράτους δικαίου είναι πρόσφατη. Στο στόχαστρο είναι συνήθως τα σύγχρονα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Ετσι το κοινό περί δικαίου αίσθημα ταυτίζεται με την εκδικητική μανία, την υποβαλλόμενη προπαγάνδα, εντέλει με την πολιτική πίεση «λαϊκιστικών δυνάμεων». Χαρακτηριστική από την άποψη αυτή είναι η εκδήλωση που οργάνωσε ο Κύκλος Ιδεών για την Εθνική Ανασυγκρότηση του Ευάγγελου Βενιζέλου στις 31.1.2018 στην Αθήνα, με θέμα «Κοινό περί δικαίου αίσθημα Vs. Κράτος δικαίου» και συμμετοχή έγκριτων δικαστικών και συνταγματολόγων. Αρκετοί από τους ομιλητές συσχέτισαν ευθέως το κοινό περί δικαίου αίσθημα με προσπάθειες επηρεασμού των δικαστικών αποφάσεων, με αυθαιρεσία, δημαγωγία και λαϊκισμό, και αντέτειναν ως ανάχωμα τον νομικό θετικισμό και την ακεραιότητα των δικαστών.(9)
Η προσέγγιση είναι ακριβώς ίδια με αυτήν στον λόγο της Προέδρου της Δημοκρατίας. Κοινό υπόβαθρο, η αντίληψη της ποινικής δικαιοσύνης ως αντίθετης με την κοινωνία. Και κοινός παρονομαστής, οι υπαινιγμοί κατά της κυβέρνησης τότε για παρεμβάσεις στη Δικαιοσύνη, κατά της αξιωματικής αντιπολίτευσης τώρα για υποκίνηση αντιδράσεων. Μήπως ήρθε ο καιρός να διεκδικήσουμε την αυξημένη συμμετοχή των πολιτών στην απονομή της ποινικής δικαιοσύνης; Μια θεσμισμένη συμμετοχή απέναντι στις άναρχες αντιδράσεις των μέσων κοινωνικής δικτύωσης; Που θα αποκαθιστά μια όψη της ιδιότητας του πολίτη και της λαϊκής κυριαρχίας που έχει πέσει στη δυσμένεια των κρατούντων εδώ και καιρό; Γιατί το κράτος δικαίου δεν νοείται χωρίς την ιδιότητα του πολίτη, αντίθετα με ό,τι υπαινίσσονται οι παραπάνω πρόσφατες παρεμβάσεις.
* Η Έφη Αβδελά είναι καθηγήτρια ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Κρήτης
1. https://www.presidency.gr/omilia-sti-dexiosi-gia-tin-48i-epeteio-tis-apo...
2. Σάκης Μουμτζής, «Tο κοινό περί δικαίου αίσθημα», 19.7.2022, https://www.kathimerini.gr/opinion/561962893/to-koino-peri-dikaioy-aisth...
3. Ενδεικτικά: Γιώργος Πετρόπουλος, «Το κοινό περί δικαίου αίσθημα», 26.7.2022, https://www.efsyn.gr/stiles/ano-kato/353356_koino-peri-dikaioy-aisthima
4. Χρ. Π. Γιώτης, «Η ελληνική δικαιοσύνη. Ανάγκη αναδιοργανώσεως των ποινικών δικαστηρίων. “Λαϊκά μικτά δικαστήρια”. Τρία άρθρα του εφέτου Αθηνών κ. Χρ. Π. Γιώτη. Γ’», «Ελεύθερον Βήμα», 28.1.1926, 2.
5. Χαρ. Τζωρτζόπουλος, «Ο θεσμός των ενόρκων», «Εφημερίς Ελλήνων Νομικών» Δ (1937), 113-114.
6. Κ.Π. Καλλιγάς, «Χρεοκοπημένος πλέον ο θεσμός των αμιγών ορκωτών δικαστηρίων», «Τα Νέα», 3.4.1961, 3.
7. «Υποστηρίζουν τη λαϊκή πλειοψηφία στα Μικτά Ορκωτά οι ποινικολόγοι», «Το Βήμα», 4.2.1979, 2.
8. Ενδεικτικά: «Τα Νέα», 22.3.1990, 24.3.1990, 14.7.1990.
9. https://ekyklos.gr/566-tetarti-31-1-koino-peri-dikaiou-aisthima-vs-krato...
