Η μεταπολιτευτική πολιτική σκηνή δομήθηκε εν μέρει από το φοιτητικό κίνημα. Τα μέλη των οργανώσεων νεολαίας των αριστερών κομμάτων που συμμετείχαν σε αυτή τη μετάβαση κατέστησαν πολιτικά και πολιτιστικά κυρίαρχα μέσα στα πανεπιστήμια. Εκμεταλλεύτηκαν την αίγλη που κέρδισαν λόγω του ρόλου που έπαιξαν στον αγώνα ενάντια στη στρατιωτική δικτατορία και, γενικότερα, στην πολιτική ριζοσπαστικοποίηση μεγάλων τμημάτων της κοινωνίας.
Οι πρώτες μεταδικτατορικές κινητοποιήσεις των φοιτητών είχαν στόχο την «αποχουντοποίηση» των πανεπιστημίων και την εκδίωξη των δεδηλωμένων χουντικών καθηγητών. Στην φάση αυτή αναδιοργανώνονται οι φοιτητικοί σύλλογοι όλων των βαθμίδων της τριτοβάθμιάς εκπαίδευσης. Γίνονται εκλογές και συγκροτούνται τα διοικητικά συμβούλια των συλλόγων και της ΕΦΕΕ.
Επόμενος στόχος ήταν η καθιέρωση ενός «Δημοκρατικού Καταστατικού Χάρτη για τα ΑΕΙ1. Το καλοκαίρι του 1975 το Υπουργείο Παιδείας κατέθεσε αιφνιδιαστικά στο θερινό τμήμα της Βουλής νομοσχέδιο με το οποίο οι φοιτητικοί σύλλογοι μετατρέπονταν σε νομικά πρόσωπα δημοσίου δικαίου, ιδιότητα που θα επέτρεπε δικαστικές επεμβάσεις στην εσωτερική τους λειτουργία. Επίσης, καθιέρωνε δύο εξεταστικές περιόδους για το σύνολο των φοιτητών και τρεις για τους επί πτυχίω (αντί των τριών και τεσσάρων αντίστοιχα που ίσχυαν έως τότε)2. Kάθε φοιτητής θα είχε δικαίωμα να προσέλθει μόνο τέσσερις φορές σε πτυχιακές. Η ΕΦΕΕ και οι φοιτητές/τριες διαδηλώνουν πετυχαίνοντας την απόσυρση του νομοσχεδίου3. Τον Ιούλιο η κυβέρνηση φέρνει προς ψήφιση νόμο-πλαίσιο για τα ΑΕΙ. Οι φοιτητικές κινητοποιήσεις την αναγκάζουν να το αποσύρει τον επόμενο μήνα4.
Παρά την τάση της εποχής που χαρακτηριζόταν από έντονο ριζοσπαστισμό, η υπερπολιτικοποίηση και η παραταξιοποίηση, σε συνδυασμό με τη γραφειοκρατικοποίηση του φοιτητικού κινήματος με την κυριαρχία των Δ.Σ. σε βάρος των γενικών συνελεύσεων, επιφέρουν κάμψη των αγωνιστικών κινητοποιήσεων5. Μετά τις βουλευτικές εκλογές του 1977, η νέα κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας περνά στην επίθεση νομοθετώντας στη διάρκεια της θερινής περιόδου έτσι ώστε να μην υπάρχουν μαζικές αντιδράσεις, καθώς ήδη σε περιφερειακά ΑΕΙ έγιναν κινητοποιήσεις, όπως στην Πάτρα, όπου οι φοιτητές κατέλαβαν μαζικά το Παράρτημα με αίτημα την κατοχύρωση χρονιάς και τη δυνατότητα μεταφοράς μαθημάτων στο πτυχίο. Η κατάληψη κατεστάλη με την εισβολή των ΜΑΤ6. Στις 22 Αυγούστου 1978 κατετέθη στη Βουλή το νομοσχέδιο που έγινε ο νόμος 815 για τα ΑΕΙ. Ψηφίστηκαν οι εξής ρυθμίσεις: περιορισμός των εξεταστικών περιόδων από 3 σε 2, κατάργηση της δυνατότητας μεταφοράς μαθημάτων, και κυρίως η επιβολή ανωτάτου χρονικού ορίου σπουδών με το επιχείρημα ότι έτσι θα λυθεί το πρόβλημα των «αιώνιων φοιτητών». Οι διατάξεις του Ν. 815 για το «επικουρικό» διδακτικό προσωπικό των ΑΕΙ ήταν εξίσου αυταρχικές, καθώς οι επιστημονικές δραστηριότητες του επιτρέπονταν μονάχα «εφόσον τούτο δεν παραβλάπτει» τα «υποβοηθητικά» τους καθήκοντα προς τους κατόχους των καθηγητικών εδρών. Οι καθηγητές-κάτοχοι των εδρών έπρεπε να ζητούν υπουργική έγκριση για κάθε αλλαγή στο πρόγραμμα σπουδών, για την πρόσληψη βοηθών, ακόμη και τη χορήγηση διδακτορικών διπλωμάτων. Οι σκέψεις για την οριοθέτηση του πανεπιστημιακού ασύλου και τους φοιτητικούς συλλόγους δεν τέθηκαν σε συζήτηση ώστε να επανέλθουν σε πιο ευνοϊκή συγκυρία (δηλαδή με συσχετισμό δυνάμεων εις βάρος των φοιτητών που τώρα έπρεπε να «πειθαρχηθούν» μέσω της εντατικοποίησης των σπουδών και των εξετάσεων).
Οι φοιτητικές παρατάξεις αντέδρασαν με τρεις γραμμές δράσης. Η ΔΑΠ-ΝΔΦΚ επέμενε στην τακτική του διαλόγου: «Θέλουμε σπουδές και όχι αποχές». H δεύτερη γραμμή είναι αποχές και διάλογος με τα κόμματα. Επιμέρους αποχρώσεις: Δ.Α. «Όχι στην κατάργηση της γ' περιόδου - ναι στις θεσμικές αλλαγές», ΠΣΚ «πολεμάμε το ν/δ αυτό από τα μέσα», όχι καταλήψεις», ΠΑΣΠ «όχι στο ν/δ το Κυβερνητικό»7. Ή τρίτη γραμμή συμπυκνώνεται στο σύνθημα «τέρμα πια στις εκτονώσεις-εμπρός για καταλήψεις και διαδηλώσεις». Τη γραμμή αυτή την στηρίζουν διαγραμμένα μέλη, αλλά και ορισμένες οργανώσεις της ΠΑΣΠ, Συσπειρώσεις Φοιτητών (Β΄ Πανελλαδική, διαγραμμένοι από το ΚΚΕ εσωτερικού, ανένταχτοι, αυτόνομοι), ΠΠΣΠ και ΑΑΣΠΕ, που κερδίζουν αποφάσεις σε μαζικές γενικές συνελεύσεις και ξεκινά το κίνημα των πανεπιστημιακών καταλήψεων8.
Με σύνθημα «τέρμα πια στις εκτονώσεις, εμπρός για καταλήψεις και διαδηλώσεις», στις 12 Οκτωβρίου, οι φοιτητές μετά από μια συγκέντρωση στα Προπύλαια του ΕΚΠΑ ξεκίνησαν πορεία προς τη Βουλή, όμως τα ΜΑΤ επιτίθενται και τους κυνηγούν μέχρι τη Νομική. Το βράδυ εισβάλλουν, παραβιάζοντας το άσυλο, ξυλοκοπώντας όποιον βρίσκουν μπροστά τους. Στις 3 Δεκεμβρίου καταλαμβάνεται το Χημείο και ακολουθούν η Πολυτεχνική Ξάνθης (4/12), το Γεωλογικό (7/12), το Φυσικό (10/12) και η Νομική της Αθήνας (11/12). Στους Πολιτικούς Μηχανικούς του ΕΜΠ, πάλι, οι φοιτητές αποφασίζουν «διαρκή παραμονή» στη σχολή τους (10/12)9.
Όταν οι καταλήψεις αυτές, με κύρια αιχμή αυτή της Νομικής Αθήνας, εδραιώθηκαν, έγιναν επεισόδια μεταξύ καταληψιών και μελών ΠΚΣ στο Χημείο του ΕΚΠΑ. Οι καταλήψεις έγιναν πια μέσο αγώνα του φοιτητικού κινήματος. Ακολούθησε το ΚΣ της ΕΦΕΕ, όπου αποφασίστηκαν πράγματι καταλήψεις. Πρόσχημα των καταλήψεων της ΕΦΕΕ ήταν ότι υπήρχε κίνδυνος στις σχολές να γίνει-μπλακάουτ από την ίδια την Κυβέρνηση της ΝΔ. Γι' αυτό, η πλειοψηφία του Κεντρικού Συμβουλίου της ΕΦΕΕ μέσα στις καταλήψεις προσπαθούσε να διαφοροποιηθεί από την κατάληψη των υπολοίπων δυνάμεων του αναπτυσσόμενου κινήματος στη λογική «εμείς από το μπλακ-άουτ προτιμάμε την κατάληψη», δηλαδή κατάληψη για την κατάληψη.
Η κατάσταση ξέφυγε και ανάγκασε τον πρωθυπουργό Κ. Καραμανλή να καταργήσει τον νόμο στις 4 Ιανουάριου 1980. Η νίκη του κινήματος είχε συνέπειες. Οι συγκρούσεις ανάμεσα τις κυρίαρχες ομάδες της ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ και της Νεολαίας οδήγησαν σε νέες διαγραφές, κυρίως στη Θεσσαλονίκη, αλλά και σε Πάτρα και Αθήνα. Ως απάντηση στην πολιτική αμφισβήτησης της σοσιαλιστικής κατεύθυνσης του ΠΑΣΟΚ που προκρίνει την αόριστη «Αλλαγή» συγκροτήθηκε η «Κίνηση για τη στρατηγική του ΠΑΣΟΚ στο Φ.Κ.» Στην ίδια περίοδο διεργασίες λαμβάνουν χώρα και στην ΚΝΕ. Με «ανοικτή επιστολή» τους προς την Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΕ 400 μέλη και στελέχη της ΚΝΕ («Κίνηση των 400») θέτουν σημαντικά ερωτήματα στρατηγικής και φυσιογνωμίας που εγείρονται από τη δράση των οργανώσεων στα κοινωνικά κινήματα και ειδικά στο φοιτητικό. Παράλληλα με αυτές εξελίξεις, δημιουργούνται τα σχήματα των «συσπειρώσεων», στις οποίες συμμετέχουν μέλη της Β΄ Πανελλαδικής, άλλες αριστερές ομάδες, και ανένταχτοι, που θα αποτελέσουν ένα ισχυρό πολιτικό ρεύμα στο πανεπιστήμιο στην επόμενη δεκαετία κατά την οποία θα κυριαρχεί το ΠΑΣΟΚ.
1 Ν. Βαλαβάνη, «Σκέψεις για το φοιτητικό κίνημα, 1974-2007», ΤΟ ΒΗΜΑ, «Βήμα Ιδεών», τεύχος Νοεμβρίου 2007, http://www.nadiavalavani.gr/2012/04/1974-2007.html
2 Γ. Mακρίδης & Σ. Σταυρινάδης, «Ελληνικό Πανεπιστήμιο 1950 - 2007: Οι αγώνες έρχονται από μακριά», Αντιτετράδια της Εκπαίδευσης, Άνοιξη/Καλοκαίρι, 2007
3 «Οι νόμοι που καταργήθηκαν στο πεζοδρόμιο», Ελευθεροτυπία, 2/7/2006
4 Βλ. Αντ. Λιανός, Το εκκρεμές της πανεπιστημιακής μεταρρύθμισης, Αθήνα: Εκδ. Παπαζήση, 2012
5 Τα προβλήματα είχαν έγκαιρα εντοπιστεί. Βλ. Ν. Αντωνόπουλος, «Χρεωκοπημένη η προσπάθεια να παραβιαστεί η αυτοτέλεια του φοιτητικού κινήματος», Αντί, Νο 3, 5/10/1974, σ. 33-34
6 Για την κατάληψη στο Παράρτημα Πάτρας 1978 βλέπε https://kanali.wordpress.com/2009/10/26/pararthma_patra_1978/
7 «Είναι, όμως, σήμερα οι καταλήψεις σωστή μορφή πάλης, που πρέπει να ακολουθήσει το φοιτητικό κίνημα προκειμένου να κλιμακώσει την πάλη του; Οι κομμουνιστές φοιτητές, μαζί με τη συντριπτική πλειοψηφία του δημοκρατικού κινήματος, είναι κατηγορηματικά αντίθετοι με τη χρησιμοποίηση, στις σημερινές συνθήκες, τέτιων μορφών πάλης. Λένε, ΟΧΙ στις καταλήψεις, γιατί δεν βοηθούν σήμερα τους αγώνες ενάντια στον αντιδραστικό νόμο 815 και επιπλέον δημιουργούν πρόσθετα σοβαρά προβλήματα τόσο γα το φοιτητικό κίνημα όσο και γενικότερα. Η χρησιμοποίηση τέτιων μορφών πάλης αποπροσανατολίζει σ' αυτή τη φάση τους φοιτητικούς αγώνες, οδηγεί σε υποβιβασμό και εκείνες τις μορφές πάλης που το ίδιο το φοιτητικό κίνημα με τα όργανά του επιλέγει σαν κατάλληλες. Είναι ένα ακόμα δείγμα του τυχοδιωκτισμού αυτών των ομάδων που πάνε να τον περάσουν στο ίδιο το κίνημα. Απομονώνει και αποσυνδέει το φοιτητικό κίνημα από τους φυσικούς συμμάχους του, το υπόλοιπο πανεπιστημιακό κίνημα, από τους δημοκράτες καθηγητές, τους βοηθούς κλπ, από τους αγώνες του εργαζόμενου λαού. Δημιουργεί προσχήματα για να συκοφαντηθεί στην κοινή γνώμη το φοιτητικό κίνημα». ΟΙ «ΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ», Ριζοσπάστης, Σάββατο 8/12/1979, σελίδες 1 και 9.
8 Για τις απόψεις των διαφωνούντων της ΠΑΣΠ βλ. Τζιόλας Αλ., «Κυβερνητική εκπαιδευτική πολιτική-αντιμετώπιση του νόμου 815», Τεχνικά Χρονικά, Ιανουάριος, σελ. 411-413, 1979.
9 Για μια λεπτομερή καταγραφή βλ. Σάλπισμα, 17.10.1980, τεύχος 4. Αφιέρωμα στις Καταλήψεις https://kanali.files.wordpress.com/2009/10/salpisma_17_01_198012mb.pdf
