Ποιες θα είναι οι επιπτώσεις την επόμενη μέρα για τα ατομικά και κοινωνικά μας δικαιώματα; Πώς μεταβάλλονται οι ζωές μας με τα περιοριστικά μέτρα, την αποστασιοποίηση και την (αυτο)πειθάρχηση λόγω της πανδημίας;

Ενώ «μένουμε σπίτι», στόχος του 103.7 Στο Κόκκινο Ρόδου είναι να δημιουργηθεί ένα πεδίο ζύμωσης και ανταλλαγής απόψεων και να αναδειχθούν στη δημόσια σφαίρα προβληματισμοί, ιδέες και προτάσεις για την επόμενη μέρα σε σχέση με τους τρόπους ‘επιτήρησης’, τους μηχανισμούς εξουσίας και πληροφόρησης και τον μετασχηματισμό της ατομικής και κοινωνικής μας ελευθερίας.

• ΔΙΑΒΑΣΤΕ ΑΚΟΜΑ: Φρ. Καλαβάσης: Αυταρχική και επικίνδυνη η επόμενη ημέρα εάν τα μέτρα μείνουν χωρίς... «κοινωνική νοημοσύνη» (ηχητικό)

Ο καθηγητής Κώστας Βρατσάλης παίρνει θέση και αναφέρει:

«Τον 14ο αιώνα μέχρι και τις αρχές του 16ου είδαμε να εξαπλώνονται δυο τεράστιες κοινωνικές διαδικασίες. Μαζικές μετακινήσεις πληθυσμών κυρίως λόγω των επιδημιών στην Ευρώπη από τη μια μεριά και διάχυση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, δηλαδή ριζική αλλαγή των παραγωγικών σχέσεων με την καθιέρωση της μισθωτής εργασίας (βιοτεχνίες, εργοστάσια) από την άλλη.

Αυτές οι διαδικασίες προκάλεσαν μια αντίληψη και μια εφαρμογή των τρόπων επιτήρησης στο σύνολο της κοινωνίας και στο κάθε μέλος της ξεχωριστά, πρωτόγνωρη. Ο οποιοσδήποτε χώρος μέσα στον οποίο κυκλοφορούσαν τα άτομα ή οι ομάδες ατόμων και ο χρόνος άσκησης των δραστηριοτήτων τους σε αυτόν τον χώρο και βεβαίως και οι ίδιες τους οι δραστηριότητες, έπρεπε να διέπονται από κανόνες για τη μεγαλύτερη δυνατή αποτελεσματικότητα της επιτήρησης.

Το είδαμε στην αντιμετώπιση της παραβατικότητας - η δημιουργία των φυλακών. Στο πώς έπρεπε να μεταβιβάζονται οι γνώσεις στις νέες γενιές- η δημιουργία των σχολείων. Στο πώς αντιμετωπίζονται τα προβλήματα υγείας - η δημιουργία των νοσοκομείων. Στο πως αυξάνεται η παραγωγικότητα – η αυξανόμενη συγκέντρωση εργατικού δυναμικού σε έναν χώρο, σε ρυθμισμένο χρόνο εργασίας (ωράριο) και κυρίως η ενίσχυση του καταμερισμού της εργασίας σε αυτόν τον χώρο – η δημιουργία των εργοστασίων. Ο κατάλογος είναι μεγάλος, αλλά ουσιαστικά ο σκοπός είναι ο ίδιος. Αφορά στην αποτελεσματικότερη άσκηση των εξουσιών σε συνδυασμό με τη μεγαλύτερη δυνατή εξοικονόμηση πόρων και ανθρώπινου δυναμικού. Αυτό που ο Φουκώ ονόμασε εγκαθίδρυση της λογικής του Πανοπτισμού στις σύγχρονες κοινωνίες. Δημιουργία δηλαδή μηχανισμών εξουσίας από τους οποίους εκπορεύονται διάφορες πειθαρχικές διαδικασίες στα μέλη της κοινωνίας που εμπλέκονται με αυτούς τους μηχανισμούς-θεσμούς. Αυτοί οι θεσμοί γίνονται το “μάτι της εξουσίας” που εκπροσωπούν. Το λεγόμενο Πανόπτικο. (Ας θυμηθούμε την απεικόνιση του Παντοκράτορας στον κεντρικό θόλο του ναού.) Πρόκειται για πειθαρχίες που συνεχώς ανανεώνονται και εμπλουτίζονται. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο τρόπος ανανέωσης και εμπλουτισμού αυτού του φαινομένου του Πανοπτισμού, ακολουθεί κάποια λογική μέχρι να αρχίσει να φθίνει η αποτελεσματικότητά του. Φθίνει όταν αρχίσουν να εμφανίζονται και στη συνέχεια να διαχέονται σε όλη την κοινωνία, κάποιες νέες κοινωνικές διεργασίες που ωθούν σε μια αναδιοργάνωση (της κοινωνίας) και συνακόλουθα και των τρόπων επιτήρησής της.

Έχω την εντύπωση λοιπόν ότι βρισκόμαστε σε μια τέτοια νέα φάση. Από τη μια μεριά η διάχυση των Νέων Τεχνολογιών στην κοινωνία μας, τέτοια που έχει εισχωρήσει για τα καλά στην καθημερινότητά μας. Στην εργασία μας, στον τόπο και στον χρόνο που αυτή διεκπεραιώνεται (πχ. η εξ αποστάσεως εργασία) αλλάζοντας την οργάνωσή της αλλά και τις σχέσεις μεταξύ των εργαζομένων. Από την άλλη, το κύμα μετανάστευσης με την πτώση των λεγόμενων σοσιαλιστικών καθεστώτων. Τα κύματα προσφύγων και μεταναστών τις τελευταίες δεκαετίες (και όχι μόνο τα τελευταία πέντε, έξι χρόνια) λόγω πολεμικών συγκρούσεων ή για λόγους επιβίωσης σε πολλές χώρες. Μετακινήσεις πληθυσμών που οι υφιστάμενες διαδικασίες επιτήρησης αδυνατούν να παρακολουθήσουν.

Αυτοί οι δυο παράγοντες συμβάλλουν σε ριζικές αλλαγές στις κοινωνίες μας. Το αν η εμφάνιση της πανδημίας του Covid-19 θα ενισχύσει αυτές τις αλλαγές, θα φανεί στην πορεία. Ακόμα όμως και να μην τις ενισχύσει, φαίνεται ότι η επιδημία δημιούργησε το έδαφος για την εφαρμογή ριζικών αλλαγών στους τρόπους επιτήρησης. Σημαντικότερες ή λιγότερο σημαντικές απ’ αυτές τον καιρό της πανούκλας τον 14ο αιώνα. Δεν τα ανέφερα όλα αυτά για να αποφύγω την απάντηση στα ερωτήματά σας. Καμιά φορά όμως “απαντάς” μια ερώτηση θέτοντας μια άλλη αφού όμως εξηγήσεις για ποιο λόγο τη θέτεις την ερώτηση. Θα μπορούσαμε να μιλάμε για ατομική ή κοινωνική ελευθερία, ανεξάρτητα από τα δίκτυα επιτήρησης που αναπτύχθηκαν τους τελευταίους αιώνες; Να το ρωτήσω αλλιώς: Πριν την αστική κοινωνία, στη Φεουδαρχία δηλαδή, υπήρχε περισσότερη ατομική και κοινωνική ελευθερία; Προφανώς όχι. Η ελευθερία του δούλου ή του δουλοπάροικου άρχιζε και τελείωνε στην ελευθερία της αυτοκτονίας. Να μην μας διαφεύγει λοιπόν ότι οι πειθαρχίες που εφαρμόσθηκαν, αλλά και όποτε εφαρμόζονται προσδιόρισαν και προσδιορίζουν τους χώρους και τις μορφές ελευθερίας μας. Τα ατομικά μας δικαιώματα, τα ανθρώπινα δικαιώματα, εξαρτώνται από την πολλαπλότητα των πειθαρχιών. Από τη δυνατότητα να υπάρχει ένταση, ακόμα και σύγκρουση πολλές φορές μεταξύ των θεσμών, που παράγουν διαφορετικές στοχεύσεις. (Άλλες στοχεύσεις π.χ. έχει ο θεσμός της Εκκλησίας -την καλλιέργεια της πίστης- και άλλες ο θεσμός του Πανεπιστημίου -τη γνώση εξαιτίας της έρευνας). Από το αν λειτουργούν -οι θεσμοί, οι πειθαρχίες- βάσει διαφοροποιημένων λογικών ή βάσει μιας και μοναδικής, αυστηρής, λογικής. Βάσει μιας “μεγάλης” πειθαρχίας (το είδαμε στο πως λειτουργούσε η Ιερά Εξέταση, ο Φασισμός, οι δικτατορίες, τα θεοκρατικά καθεστώτα).

Το να «Μένουμε στο σπίτι» λοιπόν σήμερα, λόγω της επιδημίας ή να υποχρεωθούμε να «Δουλεύουμε στο σπίτι» αύριο. Το να χάνουν πολλοί το μισθό τους σήμερα επειδή κλείσανε, λόγω της επιδημίας, οι επιχειρήσεις ή να είναι άνεργοι αύριο επειδή δεν θα είναι αναγκασμένες οι επιχειρήσεις να τους ξαναπροσλάβουν ή επειδή θα χαθούν θέσεις εργασίας λόγω της χρήσης των Νέων Τεχνολογιών. Αν αγωνιούμε σήμερα μην τυχόν, λόγω της επιδημίας, και μας ελέγξει η Αστυνομία ενώ ξεχάσαμε να στείλουμε ένα SMS πριν βγούμε έξω ή θα αγωνιούμε αύριο για το τι μπορεί να μας συμβεί επειδή κάποιος γνωρίζει τις κινήσεις μας από το κινητό μας.

Αν φοβόμαστε μη προσβληθούμε από τον Covid-19 σήμερα ή θα πάθουμε σύνδρομο καταδίωξης επειδή συνεχώς θα μας παρατηρεί ένα πανίσχυρο Πανοπτικό αύριο, η διαφορά σε όλα αυτά δεν θα είναι και ιδιαίτερα μεγάλη. Ο κίνδυνος να συμβούν όλα αυτά, δεν είναι φανταστικός. Είναι υπαρκτός και μπορεί να αποτραπεί όταν προσπαθούμε σήμερα να υπερασπιστούμε το δικαίωμά μας στην ενημέρωση. Για το τι συμβαίνει σήμερα. Να καταγγείλουμε την προσπάθεια ενοχοποίησής μας για την εξάπλωση της επιδημίας απ’ αυτούς που απέκτησαν, λόγω των έκτακτων συνθηκών, τεράστια εξουσία πάνω μας. Να καταγγείλουμε την κατευθυνόμενη και συχνά ψευδή πληροφόρηση. Να καταγγείλουμε την κατάσταση στις φυλακές, στα κέντρα προσφύγων και σ’ άλλους χώρους που αφέθηκαν στην τύχη τους και λειτουργούν σαν ωρολογιακή βόμβα στην εξάπλωση της επιδημίας. Που αποκαλύπτουν ότι δεν υπάρχουν και τόσο αγαθές προθέσεις στα μέτρα που λαμβάνονται για την προφύλαξή μας. Να αγωνιζόμαστε για το δικαίωμα σε αξιοπρεπή διαβίωση, στην περίθαλψη, στα ανθρώπινα δικαιώματα που αφορούν όλους μας, χωρίς καμία εξαίρεση. Να μην αναστείλουμε τη λειτουργία της δημοκρατίας λες και περιμένουμε και γι’ αυτήν κάποιο εμβόλιο».