to top
  • βρείτε μας στο Twitter
  • βρείτε μας στο Facebook
  • βρείτε μας στο YouTube
  • στείλτε μας email
  • εγγραφείτε στο RSS feed
  • international version

12:14 | 03.07.2022

πηγή: Αυγή

Κοινωνία

Ηλίας Νικολακόπουλος: Γεννημένος μέσα στην Ιστορία

Θα μείνουν στην ιστορία αυτής της χώρας δύο όροι που συνδέονται με τον Νικολακόπουλο. Η «καχεκτική δημοκρατία» και η «σύντομη άνοιξη» - Ο διευθυντής των ΑΣΚΙ Κωστής Καρπόζηλος, ο αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών Βαγγέλης Καραμανωλάκης, ο ομότιμος καθηγητής ιστορίας Αντώνης Λιάκος και ο καθηγητής πολιτικών επιστημών Νίκος Μαραντζίδης αποχαιρετούν τον Ηλία Νικολακόπουλο


Τίποτα δεν τελείωσε

Του Κωστή Καρπόζηλου

Δρ. Ιστορίας, διευθυντή των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας (ΑΣΚΙ)

 «Δεν αρκεί να λες τι να γίνει. Δείξτο και κάντο» -  Commonality

Στην Αριστερά συναντά κανείς δύο κατηγορίες ανθρώπων. Υπάρχουν αυτοί που πριν καλά-καλά τους γνωρίσεις σε βομβαρδίζουν με τα ιστορικά τους κατορθώματα κι αυτοί που δεν μιλούν εύκολα για το παρελθόν τους. Στην αρχή γοητευόμουν από τους πρώτους. Τώρα πλέον ξέρω ότι η σιωπή είναι το διαβατήριο εκείνων που στοχάστηκαν βαθύτερα γύρω από τον εαυτό τους. Ο Ηλίας Νικολακόπουλος δεν μιλούσε εύκολα ή συχνά για τα περασμένα. Και ο λόγος ήταν απλός: είχε πολλά να πει. Αυτή η επίγνωση είχε οδηγήσει πρόσφατα τον φίλο μας Δημήτρη Χριστόπουλο να του προτείνει μια μακρά βιογραφική συνέντευξη που θα λειτουργούσε ως πεδίο σύζευξης της προσωπικής διαδρομής και της επιστημονικής παραγωγής του. Είναι από εκείνα τα σχέδια που πάγωσαν μέσα στην πανδημία και τώρα, με εκείνον τον μοναδικά επώδυνο τρόπο που μόνο ο θάνατος ορίζει, ξέρουμε ότι δεν θα πραγματοποιηθούν ποτέ.

Σκέφτομαι ότι υπάρχουν δύο νήματα στο έργο του Ηλία Νικολακόπουλου που τονίζουν τη μοναδικότητα της σκέψης και του αναστοχασμού του. Το πρώτο σχετίζεται με την ερευνητική του ενασχόληση με τα χρόνια της νεανικής του ηλικίας και ειδικότερα τις μετεμφυλιακές περιπέτειες της Αριστεράς. Εδώ η εικόνα δεν είναι πλήρης αν μείνει κανείς στην υποδειγματική κατάδειξη του αυταρχικού μετεμφυλιακού καθεστώτος - αναφέρομαι στην περίφημη «καχεκτική δημοκρατία» του Ηλία Νικολακόπουλου. Αυτή η διάσταση πλαισιώνεται από τις εσωτερικές περιπέτειες του ελληνικού κομμουνισμού, τις επιβεβλημένες και εξίσου αυταρχικές αυτολογοκρισίες, την ένταση ανάμεσα στο εκπατρισμένο ΚΚΕ και στην ελλαδική ΕΔΑ. Αυτά τα θέματα χάραξαν το κοινωνικό σώμα της Αριστεράς, των αριστερών και την ίδια την οικογένεια του Ηλία Νικολακόπουλου. Υπό το φως αυτό, η δική του ερευνητική αναμέτρηση με τις δύσκολες συζητήσεις εμπεριέχει μια διαρκή απόπειρα τακτοποίησης ενός εκκρεμούς εσωτερικού λογαριασμού.

Το δεύτερο αφορά τον ίδιο. Το πώς δηλαδή ο Ηλίας Νικολακόπουλος υπήρξε ένας άνθρωπος που ταλαντεύτηκε ανάμεσα στις επαναστατικές αναζητήσεις της Νέας Αριστεράς και την πολυεπίπεδη ενασχόληση, στη συνέχεια, με τον κατεξοχήν θεσμό της φιλελεύθερης δημοκρατίας: τις εκλογές. Δεν έχουμε εδώ να κάνουμε με το σχήμα των μετανοημένων και συχνά αδιάφορων διανοητικά «πρώην». Το αντίθετο. Ο Ηλίας Νικολακόπουλος λειτούργησε υποδειγματικά για τον τρόπο που μπορεί κανείς να διατηρήσει τη διανοητική του ανεξαρτησία και αντικαθεστωτική οπτική την ίδια στιγμή που συμμετέχει, διαμορφώνει και καθορίζει τους θεσμούς τής κοινωνίας στην οποία ζει. Ο Ηλίας Νικολακόπουλος αδιαφορούσε για τις κολακείες των ισχυρών. Και αυτό του επέτρεπε να διατηρεί το μειδίαμα του ανθρώπου που έχει επίγνωση των όρων του παιχνιδιού, αλλά και της δικής του θέσης μέσα σ’ αυτό.

«Νιώθω ότι κλείνει ένας κύκλος» μου είπε στην τελευταία μας συνάντηση πριν λίγες μέρες. Και δυστυχώς είχε δίκιο. Δεν μπορούμε να παραμυθιάζουμε τον εαυτό μας.  Ένας κύκλος έκλεισε. Αλλά, για να παραφράσω το «Εμείς» του Ζαμιάτιν, όπως οι αριθμοί είναι άπειροι και άρα δεν μπορεί να έρθει το τέλος της Ιστορίας, έτσι άπειροι είναι και οι διανοητικοί και συναισθηματικοί κύκλοι που θα συνδιαλέγονται με τη συναρπαστική, δοτική και τρυφερή επικράτεια της σκέψης και της δράσης του φίλου μας, του Ηλία Νικολακόπουλου. Τίποτα δεν τελείωσε.


Ήξερε να βοηθάει να ανοίγουν καινούργιοι δρόμοι

Του Βαγγέλη Καραμανωλάκη

αντιπροέδρου των ΑΣΚΙ, αναπληρωτή καθηγητή Θεωρίας και Ιστορίας της Ιστοριογραφίας στο ΕΚΠΑ, προέδρου Διοικούσας Επιτροπής Ιστορικού Αρχείου ΕΚΠΑ

Κάποιοι θάνατοι είναι σαν τα πυροτεχνήματα μέσα στην καλοκαιρινή νύχτα. Φωτίζουν ξαφνικά τον ουρανό με τεράστια ένταση και σε κάνουν να τον δεις με άλλα μάτια. Σκέφτομαι τον αδόκητο θάνατο του Ηλία Νικολακόπουλου και αναμετριέμαι με τη διαδρομή των ΑΣΚΙ τα τελευταία τριάντα χρόνια, αλλά και με τη διαδρομή τής ελληνικής ιστοριογραφίας. Αν τα ΑΣΚΙ υπήρξαν γέννημα της ανάγκης να συγκροτηθεί ένα επιστημονικό αρχείο για την ιστορία της ελληνικής Αριστεράς, νομιμοποιώντας επιστημονικά ένα πεδίο που έως τότε ήταν ακαδημαϊκά αποκλεισμένο, ο Ηλίας ήρθε μέσα από έναν άλλο δρόμο από εκείνον του Φίλιππου Ηλιού ή του Σπύρου Ασδραχά.  Ήρθε από τη χώρα της πολιτικής επιστήμης κουβαλώντας μαζί του αριθμούς, σχεδιαγράμματα, στατιστικές και νούμερα και μια βαθιά γνώση της Πολιτικής Ιστορίας και των γεγονότων.

Ο Ηλίας ήρθε στα ΑΣΚΙ για να δώσει και όχι να πάρει. Κορυφαίος πολιτικός επιστήμονας και δάσκαλος, βαθύς γνώστης και μελετητής της Ιστορίας του ελληνικού 20ού αιώνα, ένα από τα πιο γνωστά πρόσωπα της δημόσιας ζωής, δέθηκε με τα ΑΣΚΙ στη βάση μιας κοινής έγνοιας και αγάπης: εκείνη της ιστορίας της Αριστεράς και των ανθρώπων της. Μας μπόλιασε με τις δικές του μεθοδολογίες, μας ξανασύστησε την Πολιτική Ιστορία, μας άνοιξε δρόμους στη μελέτη των πολιτικών κομμάτων και των κάθε λογής μορφωμάτων της Αριστεράς. Αντιμετώπιζε τα αρχεία ως μια πηγή για να κατανοήσει κομματικές και ατομικές διαδρομές. Σώρευε γνώση και πληροφορία χτίζοντας μανιακά κάποτε έναν κόσμο διασταυρώσεων προσώπων και ρευμάτων. Μελετούσε το παρελθόν για να κατανοήσει το παρόν, αναζητούσε τις διαδρομές που θα έφταναν από το χθες στο σήμερα. Διαδρομές συλλογές και προσωπικές. Τον τελευταίο καιρό διάβαζε συστηματικά τεκμήρια για τις παράνομες μεταπολεμικές κομματικές οργανώσεις, αναζητούσε τα ίχνη του δικού του πατέρα και της γενιάς του.

Σε όλη του τη διαδρομή στα ΑΣΚΙ, ο Ηλίας υπηρέτησε την κοινή μας υπόθεση με μετριοπάθεια και πρακτικότητα.  Ήξερε να αναζητεί λύσεις, να δίνει διεξόδους, να βοηθάει να ανοίγουν καινούργιοι δρόμοι: η εκπομπή «Ιστορία Στο Κόκκινο», τα Εργαστήρια των ΑΣΚΙ, συνέδρια και ημερίδες, η αναζήτηση οικονομικών πόρων. Δεν χαριζόταν, επέμενε σ’ αυτό που ήθελε, μπορούσε να γίνει δυσάρεστος όταν αισθανόταν ότι χρειάζεται. Αλλά κάθε φορά να σεβαστεί τη γνώμη σου, να μην οδηγήσει σε ρήξη.

Την τελευταία φορά που τον είδα, λίγες μέρες πριν, αφήσαμε ως συνήθως την κουβέντα στη μέση: πράγματα που είναι να γίνουν, αποφάσεις που πρέπει να παρθούν. Τώρα πια χωρίς τη δική του συμβολή, τη δική του γνώση και γνώμη. Αλλά πάντα με εκείνο το μειδίαμα στα χείλη και το γεμάτο ερωτήματα και κατανόηση βλέμμα του στο μυαλό μας.

Άφησε τη σφραγίδα του ο Ηλίας. Θα τον θυμόμαστε

Του Αντώνη Λιάκου

ομότιμου καθηγητή Νεότερης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Αθηνών

 Η κυβέρνηση καταλύει τη δημοκρατία στα πανεπιστήμια

Μετά το πρώτο σοκ από το άκουσμα του ξαφνικού θανάτου του Ηλία Νικολακόπουλου έρχεται η στιγμή της συνειδητοποίησης και του αποχαιρετισμού.

Πράγματι, ο αποχαιρετισμός υπήρξε πάνδημος. Από όλες τις αποχρώσεις του πολιτικού φάσματος, πολιτικοί και δημοσιογράφοι, και συνάδελφοί του και μαθητές, και σύντροφοι των πολιτικών αγώνων, άνδρες και γυναίκες, επαίνεσαν το έργο, την παρουσία, τη συνέπειά του, τον τρόπο που χειρίστηκε τη δημοσιότητα χωρίς να αποκλίνει από την απλότητα και την οικειότητα, χωρίς να εγκαταλείψει την αυστηρή και πειθαρχημένη σκέψη τόσο στην ανάλυση των εκλογικών συμπεριφορών όσο και στην Πολιτική Ιστορία. Δεν χρειαζόταν να επιδεικνύει τις γνώσεις του, γιατί το μεγάλο βάθος τους, το πάθος της αναζήτησης ακόμη και της πιο μικρής λεπτομέρειας της πολιτικής και εκλογικής Ιστορίας, οι γνώσεις του για τον κόσμο των πολιτικών από τις αρχές του 20ού αιώνα, του εξασφάλιζαν μια ασφάλεια, μια αποδοχή που δεν χρειαζόταν να επιδεικνύεται.

Θα μείνουν στην ιστορία αυτής της χώρας δύο όροι που συνδέονται με τον Νικολακόπουλο. Η «καχεκτική δημοκρατία» και η «σύντομη άνοιξη». Η πρώτη για την μεταπολεμική περίοδο από το τέλος του Εμφυλίου έως το πραξικόπημα του 1967, η δεύτερη από το 1963, την άνοδο του Γ. Παπανδρέου στην εξουσία έως τα Ιουλιανά του 1965. Και τους δύο τους καθιέρωσε και δεν έχουν κλονιστεί έως τώρα από τα τελευταία χρόνια της αμφισβήτησης. Σημαντική ήταν η συνεισφορά του Ηλία επίσης στον υπολογισμό της επιρροής του ΕΑΜ, στο τέλος της Κατοχής και στην Απελευθέρωση. Δεν ήταν ούτε μηδαμινή και καρπός βίας, όπως ισχυρίζεται η Δεξιά ιστοριογραφία, ούτε όμως και πλειοψηφική, όπως ισχυρίστηκε η Αριστερά. Οι υπολογισμοί αυτοί έδωσαν ένα από τα κλειδιά της κατανόησης των εξελίξεων που οδήγησαν στον Εμφύλιο.

Θα μπορούσα να αναφερθώ και σε πολλές άλλες συνεισφορές του Ηλία στην ιστορική συζήτηση από τη Μεταπολίτευση κι εδώ. Ο Νικολακόπουλος δεν σταμάτησε την ιστορική παραγωγή. Ακόμη και ο θάνατός του συνδέεται με την παρουσία του στα σεμινάρια της Σύρου, και συγκεκριμένα στο σεμινάριο για τις εκλογές και τις εκλογικές συμπεριφορές στις 29-30 Ιουνίου, όπου θα μιλούσε με θέμα τη μετάβαση από τον ένα δικομματισμό στον άλλο, στην πρώτη δεκαετία του 20ού αιώνα.

Ταυτόχρονα, ο Ηλίας είχε αναλάβει να στήσει έναν ολόκληρο εκλογικό μηχανισμό και κανόνες για το άνοιγμα του ΣΥΡΙΖΑ-Προοδευτική Συμμαχία στη βάση του, μια διαδικασία που τώρα μας φαίνεται αυτονόητη εξέλιξη, αλλά ήταν καρπός επίπονης εργασίας για γίνει.

Θα τον τιμήσουμε τον Ηλία και σε εκδηλώσεις που φαντάζομαι τα ΑΣΚΙ θα οργανώσουν το φθινόπωρο, με το Φεστιβάλ Ιστορίας για τα τριάντα χρόνια τους. Παραμένει όμως αυτό το μυστήριο του περάσματος από τη ζωή στον θάνατο, κάτι που ταυτόχρονα είναι τόσο συγκυριακό και καθημερινό, αλλά και τόσο αμετάκλητο, επίσημο, οριστικό. Αυτό το μυστήριο που πετάει γύρω σου, δεν το βλέπεις, αλλά το αισθάνεσαι.

Με τον Ηλία ήμασταν ίδια γενιά. Τα πρώτα μεταπολεμικά παιδιά. Εγώ μεν μεγάλωσα σπίτι μου, τον Ηλία όμως η μάνα του τον πήρε στο στρατόπεδο εξορίας, στο Τρίκερι. Σ’ αυτές τις εμπειρίες των φυλακισμένων γονιών ο Ηλίας επέστρεφε χωρίς μνησικακία ούτε πικρία, αλλά με το πάθος της γνώσης, να τις κάνει γνωστές, να τις τεκμηριώσει, μέσω των προγραμμάτων των ΑΣΚΙ.  Άφησε τη σφραγίδα του ο Ηλίας. Θα τον θυμόμαστε.

Δάσκαλε, δεν πρόλαβα να σου πω πόσα νιώθω πως σου οφείλω!

Του Νίκου Μαραντζίδη

καθηγητή Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Μακεδονίας

Ο Ηλίας Νικολακόπουλος μπήκε στη ζωή μου το 1991. Φοιτητής στο Παρίσι, ετοιμαζόμουν να ξεκινήσω διδακτορικό. Γνωριστήκαμε σε ένα διεθνές σεμινάριο Ιστορίας του Κομμουνισμού, κι έτσι ο ελληνικός κομμουνισμός την ώρα που ο παγκόσμιος κατέρρεε έγινε αυτό που μας ένωνε, και καμιά φορά μας χώριζε, για τριάντα χρόνια.

Τα επόμενα χρόνια, πάντως, ως μέλος της συμβουλευτικής επιτροπής της διατριβής μου, μου στάθηκε σαν πραγματικός δάσκαλος. Χάρη στις δικές του συνεχείς διορθώσεις και παροτρύνσεις οι «Μικρές Μόσχες» έγιναν τελικά διατριβή το 1994 και στη συνέχεια βιβλίο.

Ο Ηλίας, βέβαια, είχε προηγηθεί κατά πολύ στην έρευνα της σχέσης ανάμεσα στο τοπικό και στην εκλογική πολιτική. Η μελέτη «Βεργίνα: Γεωργικός εκσυγχρονισμός και κοινωνικός μετασχηματισμός σ’ ένα χωριό της Κεντρικής Μακεδονίας» που με τον Στάθη Δαμιανάκο και τον Δημήτρη Ψυχογιό είχαν δημοσιεύσει στην Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών το 1978 ήταν πρωτοποριακή από κάθε άποψη, καθώς με διεπιστημονικό τρόπο συνέδεσε το τοπικό με την εκλογική πολιτική.

Στον Ηλία δεν οφείλω απλώς μια μεθοδολογική επιλογή ή έστω την ολοκλήρωση μιας διατριβής. Χάρη σ’ αυτόν (και σε έναν άλλο Ηλία, τον Ηλία Κατσούλη) οφείλω την ύπαρξή μου στο ελληνικό πανεπιστήμιο. Χωρίς αυτόν είναι βέβαιο ότι θα είχα πάρει άλλον δρόμο.

Δεν γίναμε ποτέ φίλοι. Η σχέση μας παρέμεινε πάντα στο επίπεδο αυτής του δασκάλου με τον φοιτητή του. Δεν ήταν μόνο η διαφορά ηλικίας. Δεν ξέρω γιατί, αλλά δεν ένιωθα ποτέ χαλαρός κοντά του. Η σκιά του έπεφτε διαρκώς βαριά πάνω μου. Αισθανόμουν το άγχος του φοιτητή παρουσία του δασκάλου του. Χωρίς να μου το ζητάει, ένιωθα πως έπρεπε να αποδείξω ότι είχα «διαβάσει».

Κι ούτε ήταν πάντα ανέφελη αυτή η σχέση. Η μελέτη του κομμουνισμού έχει αισθήματα και μνήμες. Δεν είναι παίξε-γέλασε, ούτε απλώς αριθμοί και στατιστικές. Στην πορεία χαθήκαμε. Ξανασυναντηθήκαμε τον Γενάρη του 2019, στο Μέγαρο, στην εκδήλωση για τις Πρέσπες. Από σύμπτωση, καθόμασταν δίπλα. Μιλήσαμε, έσπασε ο πάγος. Σταδιακά ξαναβρήκαμε τα βήματα στη σχέση μας.

Τώρα τελευταία του μιλούσα με ενθουσιασμό για κάτι σχέδιά μου σε σχέση με τα κομμουνιστικά αρχεία της Ανατολικής Ευρώπης. Χαμογελούσε σαν να μου έλεγε «είσαι για δέσιμο», αλλά ταυτόχρονα έδειχνε πραγματικό ενδιαφέρον. Κι αυτός μου μιλούσε με περηφάνια για την τελευταία δουλειά στην οποία συμμετείχε, το «Ιστορικό λεξικό ελληνικών κοινοβουλευτικών κομμάτων 1844-1967». «Να το επεκτείνετε μέχρι σήμερα» τον παρότρυνα. «Κουράστηκα, ας το κάνουν οι νεότεροι» σχολίασε.

Τελευταία φορά ειδωθήκαμε στην Αθήνα, στο στέκι του στην Πλάκα, τις μέρες του συνεδρίου του ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ. «Μου πρότειναν να είμαι πρόεδρος της κεντρικής εφορευτικής επιτροπής για την εκλογή προέδρου στον ΣΥΡΙΖΑ-Π.Σ.» μου ανακοίνωσε. «Καλά ξεμπερδέματα!» του είπα γελώντας δυνατά. «Καλά ξεμπερδέματα, πράγματι…» είπε γελώντας κι αυτός.

Ήταν πάντα ο δάσκαλός μου, παρέμεινα πάντα ο φοιτητής του. Είπαμε πολλά όλα αυτά τα χρόνια. Αυτό που δεν του είπα ποτέ είναι πόσα αισθάνομαι πως του χρωστάω.  Ήθελα. Δεν πρόλαβα. Καλό ταξίδι, δάσκαλε!

2024 © left.gr | στείλτε μας νεα, σχόλια ή παρατηρήσεις στο [email protected]
§ Όροι χρήσης για αναδημοσιεύσεις Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση 3.0 Μη εισαγόμενο (CC BY-NC 3.0)