Το κείμενο που ακολουθεί γράφτηκε για την εκδήλωση που οργάνωσε ο Περικλής Κοροβέσης στις 30 Δεκεμβρίου 2019, με αφορμή την επετειακή επανέκδοση του εμβληματικού του βιβλίου «Ανθρωποφύλακες». Πρόκειται για την προσωπική μαρτυρία του Κοροβέση για το απάνθρωπο χουντικό καθεστώς, βασισμένη σε όσα κατέθεσε στο Συμβούλιο της Ευρώπης για τα βασανιστήρια που υπέστη. Είχαν περάσει 50 χρόνια από την πρώτη έκδοση.

Αρχικά κυκλοφόρησαν μόλις 25 πολυγραφημένα αντίτυπα που τύπωσε ο ίδιος ο συγγραφέας σε πολύγραφο στη Γενεύη. Πολύ γρήγορα, όμως, κυκλοφόρησε –τυπωμένο πια– παράνομα στην Ελλάδα, ενώ ακολούθησαν μεταφράσεις σε πολλές γλώσσες και εκδόσεις σε πολλές χώρες.

Η μαρτυρία αυτή, που θεωρείται πλέον κλασικό κείμενο, συντέλεσε αποφασιστικά στην καταδίκη της χούντας από το Συμβούλιο της Ευρώπης και υποχρέωσε τον δικτάτορα Παπαδόπουλο να αποσύρει τη χώρα μας από τον διεθνή αυτόν οργανισμό.

Επειδή παρουσιάζουμε το έργο ενός ανθρώπου (και) του θεάτρου, θα μιλήσω για τρεις σκηνές που σχετίζονται με τους «Ανθρωποφύλακες»:

ΣΚΗΝΗ 1η: 1969

Στις 7 Ιουνίου ο δικτάτορας Παπαδόπουλος δίνει συνέντευξη Τύπου μέσα σε ένα ιδιαίτερα φορτισμένο περιβάλλον. Ανακοινώνει ότι συνελήφθησαν 15 απόστρατοι αξιωματικοί με την κατηγορία ότι σχεδίασαν αντικυβερνητική κίνηση και παραπέμπονται στο στρατοδικείο. Ανακοινώνει επίσης ότι απέδρασε ο Αλέκος Παναγούλης. Και όμως, σ’ αυτή τη συνέντευξη Τύπου, με τόσο σημαντικά θέματα, εκείνο που ένοιαζε τον Παπαδόπουλο ήταν να διαψεύσει τη μαρτυρία του Κοροβέση για τα βασανιστήρια, η οποία μόλις είχε δει το φως της δημοσιότητας στο αμερικανικό περιοδικό «Look».

Στην αρχή κατηγόρησε ως ψυχοπαθή τον Κοροβέση και κατήγγειλε το περιοδικό που φιλοξένησε τη μαρτυρία του: «Διερωτώμαι μήπως είχε δίκαιον πριν από χρόνια κάποιος Αγγλος πρωθυπουργός, όταν εχαρακτήριζε τον Τύπον ως πόρνην, όταν σήμερον ημείς, οι οποίοι επιθυμούμεν να χαρακτηριζόμεθα ως πολιτισμένη ανθρωπότης αποδεχόμεθα τας πλέον ευφαντάστους και κακοήθεις συκοφαντίας τας οποίας θα ημπορούσε να κατασκευάσει εις τον εγκέφαλόν του ένας ψυχοπαθής με πιστοποιητικόν νοσοκομείου ως ψυχοπαθούς και με τας οποίας ημείς ερχόμεθα να “διαφωτίζωμεν” δέκα εκατομμύρια αναγνωστών εις τον κόσμον».

Και στη συνέχεια, ο δικτάτορας κάλεσε τους συντάκτες του περιοδικού και τον ίδιο τον Κοροβέση να ελέγξουν μόνοι τους την ακρίβεια της καταγγελίας για βασανιστήρια: «Τους καλώ, με εξουσιοδοτημένον αντιπρόσωπόν των, φέροντα εν συνοδεία και τον καταμηνυτήν, διά τον οποίον αναλαμβάνω και την κάλυψιν της ελευθερίας του και της ασφαλείας του και τα έξοδά του, να επισκεφθούν την χώραν, να ερευνήσουν την αλήθειαν αυτών τα οποία εδημοσίευσαν, και τους υπόσχομαι ότι τους υπευθύνους των τυχόν αληθειών τας οποίας θα διαπιστώσουν, θα τους εκτελέσω εις την Πλατείαν Συντάγματος, αναλαμβάνων απολύτως την ευθύνην» («Νέα Πολιτεία», 8.6.1969).

Φυσικά τίποτα απ’ αυτά δεν έγινε. Μόλις το περιοδικό ανακοίνωσε ότι δέχεται την πρόκληση, ο Παπαδόπουλος απέσυρε την προσφορά. Και ήταν γι’ αυτόν τόσο τραυματική η υπόθεση ώστε δεν περιέλαβε τη συνέντευξη στους τόμους του «Πιστεύω», όπου συγκέντρωνε ο προπαγανδιστικός μηχανισμός της χούντας τις σοφίες του αρχηγού της.

Τι κρατάω απ’ αυτήν τη σκηνή; Μα ότι ο δικτάτορας πάσχιζε όπως όπως να διαψεύσει το γεγονός ότι το καθεστώς της 21ης Απριλίου στηριζόταν στη χρήση των βασανιστηρίων. Ακόμα, δηλαδή, και σε ένα τέτοιο καθεστώς αυθαιρεσίας, ανοιχτής βίας και τρομοκρατίας, η άσκηση βασανιστηρίων υπήρξε αξεπέραστο ταμπού και η μαρτυρία του Κοροβέση ανυπόφορη.

ΣΚΗΝΗ 2η: 1989
Είκοσι χρόνια από την έκδοση των «Ανθρωποφυλάκων»

Δυο μέρες μετά τη δολοφονία του Παύλου Μπακογιάννη, τον Σεπτέμβρη του 1989, η εφημερίδα «Εθνος» κυκλοφορεί με το πρωτοσέλιδο «Ιδού ο δολοφόνος», φωτογραφίζοντας ως εκτελεστή τον Κοροβέση. Ενδιαφέρον εδώ έχει το πώς περιγράφεται η δράση του, προκειμένου να γίνει πιστευτή η περιγραφή:

«Το μεγάλο συμβόλαιο Παύλος Μπακογιάννης κλείστηκε στην Αθήνα πριν από πενήντα μέρες περίπου από Ελληνα διανοούμενο, βασικό στέλεχος των τρομοκρατών, όπως τουλάχιστον φέρεται στα αρχεία τεσσάρων μυστικών υπηρεσιών. Ο εν λόγω συμβολαιογράφος ξεμύτησε από το καβούκι του και ήρθε στην Αθήνα από τη Σουηδία, όπου διαμένει τα τελευταία χρόνια. Η Ιντερπόλ ενημέρωσε τις ελληνικές αρχές με επείγον και άκρως απόρρητο προφορικό, όπως γίνεται σε παρόμοιες περιπτώσεις, σήμα, ότι ο βασικός ύποπτος που παρακολουθείται από τις δολοφονίες Γουέλς και Μάλλιου μετακινείται προς Αθήνα για μεγάλο πολιτικό συμβόλαιο. Ενημέρωσε η Ιντερπόλ ότι το πρόσωπο αυτό, το οποίο παρακολουθούσαν η CIA, οι Σουηδικές και Γαλλικές υπηρεσίες πληροφοριών και υποτίθεται η ΚΥΠ θα είχε επαφές με πρόσωπα πολιτικά για την ολοκλήρωση του συμβολαίου» (29.9.1989). Το δημοσίευμα ανέφερε επίσης ότι η αποκάλυψη προέρχεται «από υπηρεσίες του εξωτερικού και είναι διασταυρωμένη από ελληνική υπηρεσία».

Ο πυρήνας της πληροφορίας δεν ήταν άλλος από τη σύνδεση της συγγραφής των «Ανθρωποφυλάκων» με την εκτέλεση ενός Αμερικανού πράκτορα, του Γουέλς, και ενός βασανιστή, του Μάλλιου. Ποιος άλλος εκτός από ένα θύμα βασανιστηρίων θα είχε λόγους να στραφεί κατά ενός βασανιστή; Αυτός ήταν ο άθλιος συλλογισμός των υποβολέων.

Είναι γνωστό ότι η άμεση αντίδραση του Κοροβέση, ο οποίος την ίδια μέρα υπέβαλε μήνυση στους υπεύθυνους της εφημερίδας και ενημέρωσε σχετικά τον Τύπο και τα πολιτικά κόμματα, εξουδετέρωσε τη δήθεν αποκάλυψη και υποχρέωσε την εφημερίδα σε μια γελοία αναδίπλωση, με την απόπειρα να διαψεύσει ότι το ρεπορτάζ φωτογράφιζε αυτόν.

Τι κρατάω απ’ αυτήν τη σκηνή; Μα ότι είκοσι χρόνια μετά την πρώτη τους έκδοση, οι «Ανθρωποφύλακες» εξακολουθούσαν να ενοχλούν τις μυστικές υπηρεσίες, αλλά και τα φερέφωνά τους στον χώρο των μέσων ενημέρωσης. Από την άλλη μεριά, ακόμα τότε δεν είχε ξεκινήσει ο εξωραϊσμός της χούντας από το ρεύμα των λεγομένων αναθεωρητών ιστορικών και η μνήμη από την εφτάχρονη τυραννία ήταν ακόμα νωπή. Ετσι, δεν βρέθηκε ούτε ένα μέσο ενημέρωσης ούτε ένας πολιτικός που να μη διαμαρτυρηθεί για την αθλιότητα. Σημάδι εκείνων των καιρών. Λίγες μέρες αργότερα και ενώ η εφημερίδα ψέλλιζε ακόμα αμήχανες δικαιολογίες, δημοσιεύτηκε στο «Εθνος» ένα μικρό κείμενο υπέρ του Κοροβέση από τον Βασίλη Ραφαηλίδη. Ε λοιπόν, στο κείμενο αυτό, ο χρονογράφος της εφημερίδας, προκειμένου να παρασταθεί στον Κοροβέση θυμίζει το πέρασμά του από το μπουντρούμι της Μπουμπουλίνας, όπου τον είχε συναντήσει, κρατούμενος κι αυτός της χουντικής Ασφάλειας.

«Η χούντα μάς συνέλαβε τον Οκτώβρη του 1967, την ίδια μέρα νομίζω», έγραφε ο Ραφαηλίδης. Και συνέχιζε: «Στο μπουντρούμι της οδού Μπουμπουλίνας, είδα για πρώτη φορά τον Περικλή λιωμένο στο ξύλο. Στις δεκαπέντε μέρες που μείναμε εκεί, τον έπαιρναν κάθε μέρα στην ταράτσα, όπου και τα σύνεργα του βασανιστηρίου και κάθε μέρα μάς τον παρέδιδαν στο μπουντρούμι για να τον περιθάλψουμε». Και παρακάτω: «Εκεί, στο πλήρες σκότος και χωρίς να ’χουμε καμιά συνείδηση αν είναι μέρα ή νύχτα, ο Περικλής έλεγε ακατάπαυστα ανέκδοτα (αφηγείται μ’ έναν απίθανο τρόπο) και έσκαζε πρώτος στα γέλια, όντας ακόμα μισοπαράλυτος απ’ τα τρομερά βασανιστήρια, που τα γνωρίζετε ίσως κι εσείς από το εκπληκτικό του βιβλίο “Ανθρωποφύλακες”». Το σημείωμα του Ραφαηλίδη τέλειωνε με μια ευθεία βολή στο πρωτοσέλιδο της εφημερίδας: «Ελα διάολε, τι μας έμελλε να ακούσουμε! Φίλε Περικλή είμαι και τώρα μαζί σου. Κι ελπίζω κάποτε να δω σε κανένα πρωτοσέλιδο “Ιδού ο άνθρωπος”» (3.10.1989).

Η εφημερίδα δεν παρέλειψε βέβαια να βάλει ένα εισαγωγικό, με το οποίο υπονόμευε το κείμενο του συνεργάτη της, λέγοντας ότι «ο κ. Ραφαηλίδης περιορίζεται στο να περιγράψει τον κ. Κοροβέση για την αντιστασιακή του δραστηριότητα στο διάστημα της δικτατορίας».

Εμείς κρατάμε ότι οι «Ανθρωποφύλακες» αποτέλεσαν τότε για τον Κοροβέση την αιτία για την τρομερή επίθεση που δέχτηκε –με ευθεία απειλή για τη ζωή του– αλλά ταυτόχρονα στάθηκαν και ασπίδα για την άμεση αποκατάστασή του.

ΣΚΗΝΗ 3η: 2019
Πενήντα χρόνια από την έκδοση των «Ανθρωποφυλάκων»

Η χρήση των βασανιστηρίων έχει πάψει προ πολλού να αποτελεί ταμπού για τις κυβερνήσεις, όχι στον εξωτικό Τρίτο Κόσμο, αλλά στην πολιτισμένη και δημοκρατική Δύση. Δεν είναι μόνο οι Ηνωμένες Πολιτείες του Μπους που μπήκαν στον ίλιγγο της μάχης κατά του εσωτερικού εχθρού με όλα τα μέσα μετά την 11η Σεπτεμβρίου του 2001. Οπως αποδεικνύεται από την καθημερινή ανάγνωση των ειδήσεων από όλο τον κόσμο, το φαινόμενο είναι εξαπλωμένο σε πρωτόγνωρη κλίμακα, χωρίς μάλιστα να προκαλεί πλέον αποτροπιασμό ούτε καν έκπληξη στον λεγόμενο μέσο πολίτη. Πήραμε άλλωστε κι εδώ στην Ελλάδα αμέσως μέρος στην παγκόσμια εκστρατεία με τις ανορθόδοξες μεθόδους που χρησιμοποιήθηκαν κατά του εσωτερικού εχθρού το καλοκαίρι του 2002 από τον τότε και σημερινό υπουργό Δημόσιας Τάξης.

Ακόμα και μετά τη φρίκη που προκάλεσαν οι αποκαλύψεις για το Αμπού Γκράιμπ ή για το Γκουαντάναμο και παρά το γεγονός ότι κάποια στιγμή ο πρόεδρος Ομπάμα υπέγραψε τον Ιανουάριο του 2009 διάταγμα, σύμφωνα με το οποίο απαγορεύτηκε στη CIA η κράτηση «υπόπτων» επ’ αόριστον και η ανάκριση κρατουμένων με άλλα μέσα από εκείνα που προβλέπει το Στρατιωτικό Εγχειρίδιο, η κατάσταση δεν φαίνεται να αλλάζει. Μπορεί να διαμαρτύρονται οι διεθνείς οργανώσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων, μπορεί να πληθαίνουν οι θεσμικές αντιδράσεις ακόμα και στο εσωτερικό των Ηνωμένων Πολιτειών, όπως συνέβη με την έκδοση του Πορίσματος της Ειδικής Εξεταστικής Επιτροπής της Γερουσίας το 2014, αλλά τα βασανιστήρια έχουν επιστρέψει για τα καλά στον πόλεμο κατά της σκοτεινής τρομοκρατίας. Το αποδεικνύει η σχετική επιστημονική βιβλιογραφία που έχει πραγματικά ξεπεράσει κάθε προηγούμενο, και στην καλύτερη περίπτωση προσπαθεί να πείσει ότι τα βασανιστήρια δεν είναι αποτελεσματική μέθοδος ανάκρισης.

Υπάρχει και κάτι χειρότερο. Ζούμε μια περίοδο εξοικείωσης με τη σαδιστική πλευρά των βασανιστηρίων ως λαϊκό θέαμα, κάτι που νομίζαμε ότι είχε αρχίσει να εξαλείφεται από την περίοδο του Μεσαίωνα. Το λεγόμενο «torture porn», η πορνογραφία των βασανιστηρίων, έχει εξαπλωθεί στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση, ενώ υπάρχουν δημοφιλείς τηλεοπτικές σειρές, όπως το «Blacklist» ή το «Homeland», στις οποίες παρουσιάζονται οι βασανιστές ως θετικοί ήρωες, χωρίς να συγκαλύπτεται καθόλου η απανθρωπιά της συμπεριφοράς τους.

■ Και ποια σχέση έχουν με όλα αυτά οι «Ανθρωποφύλακες»;

Μα το κείμενο του Κοροβέση απογυμνώνει τα βασανιστήρια από όλη την επιτηδευμένη αίσθηση «αναγκαίου κακού» που προσδίδει στη βαρβαρότητα των βίαιων ανακριτικών μεθόδων η σύγχρονη εφαρμογή τους. Απ’ αυτή την άποψη, είναι ένα εξαιρετικά επίκαιρο έργο, όσο κι αν δεν θα το ’θελε αυτό κανείς από μας και πρώτος απ’ όλους ο Περικλής Κοροβέσης.