Οι ισπανικές εκλογές της 20ης Σεπτεμβρίου σηματοδότησαν την αρχή μιας νέας πολιτικής φάσης για την Ισπανία. Τελείωσε ο καιρός των απόλυτων πλειοψηφιών, των μονόχρωμων κυβερνήσεων και του ατελούς δικομματισμού. Τα ερωτηματικά είναι ακόμη πολλά. Αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι, όπως συνέβη σε τοπικό επίπεδο την άνοιξη, τα ισπανικά κόμματα θα πρέπει, και σε εθνικό επίπεδο, να συνηθίσουν στην ανάγκη συμφωνιών και κοινών όρων.
Ένα κατακερματισμένο Κοινοβούλιο: τα πιθανά σενάρια
Το Κοινοβούλιο που προκύπτει, είναι το πιο κατακερματισμένο της Ισπανίας των τελευταίων σαράντα χρόνων και δεν υπάρχουν πιθανές πλειοψηφίες, ούτε κεντροδεξιές (το Λαϊκό Κόμμα και οι Πολίτες αθροίζουν 163 βουλευτές) ούτε κεντροαριστερές (Σοσιαλιστικό Κόμμα, Ποδέμος και Ενωμένη Αριστερά έχουν αθροιστικά 161). Είναι η πρώτη φορά που, τη νύχτα μετά τις εκλογές, δεν είναι γνωστό το όνομα του νέου προέδρου.
Τα πιθανά σενάρια είναι ουσιαστικά τέσσερα. Το πρώτο είναι ένα πορτογαλικό σενάριο με μια σοσιαλιστική κυβέρνηση μειοψηφίας, που είναι καρπός μιας ευρείας συμμαχίας με τους άλλους σχηματισμούς της αριστεράς (Ποδέμος και Ενωμένη Αριστερά) και με τη στήριξη των βάσκων ή/και των καταλανών εθνικιστών. Δεν είναι εύκολο, με δεδομένη την όξυνση της καταλανικής κατάστασης και την αρνητική στάση του Σοσιαλιστικού Κόμματος για την πραγματοποίηση ενός δημοψηφίσματος αυτοδιάθεσης στην Καταλονία. Είναι όμως πιθανό, τουλάχιστον επί χάρτου.
Το δεύτερο σενάριο είναι μια grosse koalition Λαϊκού Κόμματος - Σοσιαλιστικού Κόμματος, που δεν υπήρξε ποτέ μέχρι σήμερα στην Ισπανία, η οποία θα μπορούσε να υπολογίζει σε μια μορφή super partes ως πρόεδρο. Θα ήταν μια επιλογή που θα άρεσε στις αγορές, στις Βρυξέλλες, καθώς και σε κάποιους κύκλους του Σοσιαλιστικού Κόμματος. Πρώτα - πρώτα στον πρώην πρόεδρο Φελίπε Γκονζάλες, που θα έσπρωχνε ώστε να είναι τα δύο μεγάλα κόμματα αυτά που θα ξεκινούσαν μια «ελεγχόμενη» συνταγματική μεταρρύθμιση.
Σχετικά παρόμοιο θα ήταν το τρίτο σενάριο με μια κυβέρνηση μειοψηφίας του Λαϊκού Κόμματος – με τον Ραχόι ή με ένα άλλο ηγετικό στέλεχος, όπως η Σοράγια Σάενς ντε Σανταμαρία – χάρη στην αποχή των σοσιαλιστών και των Πολιτών. Σ’ αυτή την περίπτωση, θα πρόκειται για μια σύντομη νομοθετική περίοδο, που θα είναι καρπός συμφωνίας για μια light μεταρρύθμιση του Συντάγματος και νέες εκλογές μέσα σε ένα χρόνο. Το τέταρτο σενάριο είναι νέες εκλογές την άνοιξη.
Και στις τέσσερις περιπτώσεις, το Σοσιαλιστικό Κόμμα, σε σοβαρή κρίση ταυτότητας και με σημαντικές εσωτερικές εντάσεις μεταξύ του γραμματέα Πέδρο Σάντσες και κάποιων περιφερειακών βαρόνων, θα είναι αυτό που θα παίξει ένα ρόλο κλειδί και θα πρέπει να αποφασίσει αν θα πάει στα αριστερά, και θα προωθήσει μια αλλαγή ακόμη και των τοπικών δομών του κράτους, ή αν θα κάνει reset και θα επαναλάβει τις εκλογές, ελπίζοντας σε μια λιγότερο περίπλοκη κατάσταση, ή αν θα συμμαχήσει με το Λαϊκό Κόμμα για να στηρίξει το σύστημα, εμπλέκοντας και τους Πολίτες. Όμως, σε μια grosse koalition ο πραγματικός κίνδυνος για τους σοσιαλιστές είναι να έχουν το τέλος του ΠΑΣΟΚ και να υποστούν σε ένα, αρκετά προσεχές, μέλλον την προσπέραση από το Ποδέμος.
Υπάρχει τεράστια αβεβαιότητα και όλες οι πόρτες είναι ακόμη ανοιχτές. Το νέο Κοινοβούλιο θα εγκαινιαστεί την 13η Ιανουαρίου. Έπειτα, ο βασιλιάς θα ξεκινήσει τις διαβουλεύσεις με τα κόμματα και πιθανά, πριν από το τέλος του μήνα, θα πραγματοποιηθεί η πρώτη ψηφοφορία, όπου θα είναι αναγκαία η απόλυτη πλειοψηφία (176 ψήφοι) και, δύο μέρες μετά, η δεύτερη ψηφοφορία, στην οποία θα αρκεί η απλή πλειοψηφία. Θα υπάρξει μια διορία δύο μηνών από την πρώτη ψηφοφορία για το σχηματισμό κυβέρνησης, διαφορετικά θα γίνουν νέες εκλογές. Θα έχει σημαντικό ρόλο ο νέος μονάρχης, Φελίπε ΣΤ΄, αλλά θα βαρύνει - και όχι δευτερευόντως - η κατάσταση στην Καταλονία, όπου οι αυτονομιστές, υπό την ηγεσία του Αρτούρ Μας, προσπαθούν να σχηματίσουν κυβέρνηση με τη στήριξη των αντικαπιταλιστών της CUP. Μια αυτονομιστική κυβέρνηση στη Βαρκελώνη θα ευνοούσε μια κυβέρνηση μεγάλου συνασπισμού στη Μαδρίτη. Στην Καταλονία, που βιώνει ένα πολιτικό αδιέξοδο για μια περίοδο που υπερβαίνει τους τρεις μήνες, υπάρχει χρόνος μέχρι τη 10η Ιανουαρίου, διαφορετικά θα γίνουν νέες εκλογές το Μάρτιο.
Η «remontada» του Ποδέμος
Πέντε, περίπου, εκατομμύρια άτομα ψήφισαν το Ποδέμος, κάνοντας δυνατή τη «remontada» (ανάκαμψη), που προαναγγέλθηκε στην έντονη προεκλογική εκστρατεία. Την 20η Δεκεμβρίου νίκησε η πλουραλιστική Ισπανία η οποία, χωρίς να επιθυμεί ρήξεις και αποσχίσεις, θέλει μια βαθιά αλλαγή της δομής και του πολιτικού συστήματος της χώρας. Για να το πούμε με τα λόγια του Πάμπλο Ιγκλέσιας, «η πολυεθνική Ισπανία ψήφισε αλλαγή και μεταρρύθμιση».
Το Ποδέμος κατανόησε πολύ καλά αυτές τις ρωγμές, και, ενισχύοντας το πνεύμα του κινήματος των indignados, εντάχθηκε σ’ αυτό το πλαίσιο. Οι συμφωνίες που σύναψε στην Καταλονία, στη Γαλικία και στην περιοχή της Βαλένθια με τους σχηματισμούς της τοπικής αριστεράς και με τις λίστες πολιτών, που νίκησαν το Μάιο σε πολλούς δήμους, ήταν μια έξυπνη τακτική και στρατηγική επιλογή και τα αποτελέσματα το αποδεικνύουν: Το En Comú Podem είναι πρώτο κόμμα στην Καταλονία με την προωθητική μορφή της Άντα Κολάου, της δημάρχου της Βαρκελώνης, που αποδείχτηκε ικανό, χαρισματικό και σεβαστό ηγετικό πολιτικό στέλεχος, ενώ το En Marea – η συμμαχία Ποδέμος, Ανόβα και Ενωμένης Αριστεράς – και το Compromís-Podemos-Es el moment – το ψηφοδέλτιο καρπός της συμμαχίας μεταξύ του Ποδέμος και των αριστερών τοπικιστών του Compromís – είναι το δεύτερο κόμμα τόσο στη Γαλικία όσο και στην περιφέρεια της Βαλένθια. Το ότι το Ποδέμος κατανόησε το τοπικό φαινόμενο, υπήρξε ένα γεγονός κλειδί, σε σημείο ώστε αυτά τα τρία ψηφοδέλτια να σχηματίσουν δική τους ομάδα στο Κοινοβούλιο. Όμως, οι επιτυχίες του Ποδέμος δεν σταματούν εδώ: πρώτο κόμμα σε ψήφους στη Χώρα των Βάσκων, δεύτερο κόμμα στις Κανάριες νήσους, στη Ναβάρα και στην περιφέρεια της Μαδρίτης, άριστα αποτελέσματα σε μεγάλους δήμους, κυρίως στις «πόλεις της αλλαγής», όπου κυβερνούν εδώ και έξη μήνες. Αν είχε επιτευχθεί η συμφωνία με την Ενωμένη Αριστερά (920 χιλιάδες ψήφοι), ίσως τα αποτελέσματα να ήταν ακόμη καλύτερα και να είχε ξεπεραστεί το Σοσιαλιστικό Κόμμα.
Το Ποδέμος απέδειξε ότι ήξερε να αναγνώσει πολύ καλά την κατάσταση, ότι είναι γερά ριζωμένο στην επικράτεια και ότι κατανόησε τις τοπικές και εθνικές διαφορές της Ισπανίας. Ο Ιγκλέσιας έβαλε στο τραπέζι την ανάγκη μιας νέας μετάβασης, σε σχέση με τη μετάβαση από τον φρανκισμό στη δημοκρατία του δεύτερου μισού της δεκαετίας του '70, με τη μεταρρύθμιση του συντάγματος να επικεντρώνεται σε πέντε σημεία: μια εκλογική μεταρρύθμιση, τη «θωράκιση» των κοινωνικών δικαιωμάτων, την έγκριση ενός μηχανισμού αναίρεσης εκ μέρους των πολιτών σε περίπτωση που η κυβέρνηση δεν σέβεται το πρόγραμμά της, τον αγώνα ενάντια στη διαφθορά και την πραγματοποίηση ενός δημοψηφίσματος στην Καταλονία.
Όμως, ο δρόμος, υπό αυτή την έννοια, είναι ανηφορικός, όχι μόνο λόγω της δυσκολίας επίτευξης μιας συμφωνίας με το Σοσιαλιστικό Κόμμα και την Ενωμένη Αριστερά για να είναι δυνατό να σχηματιστεί κυβέρνηση, αλλά επειδή στην περίπτωση μιας εκλογικής μεταρρύθμισης είναι αναγκαία τα δύο τρίτα των ψήφων του Κοινοβουλίου και το Λαϊκό Κόμμα, με τους 123 βουλευτές του στη Βουλή και την πλειοψηφία στη Γερουσία, θα μπορούσε να μπλοκάρει κάθε πρωτοβουλία.
Την 20η Δεκεμβρίου στην Ισπανία άρχισε μια εντελώς νέα περίοδος. Μια περίοδος αβέβαιη, πολύπλοκη, δύσκολη. Μια περίοδος κατά την οποία μπορούν να τεθούν τα θεμέλια μιας σημαντικής πολιτικής, κοινωνικής και τοπικής αλλαγής στην ιβηρική αυτή χώρα.
* ερευνητής του Istituto de Història Contemporanea – Universidade Nova de Lisboa
