Καθημερινά για εβδομάδες είμαστε δέκτες των ίδιων μηνυμάτων: «μένουμε σπίτι», «απομονωνόμαστε», «κρατάμε αποστάσεις». Εάν τον πρώτο καιρό τέτοια μηνύματα ήταν όντως απαραίτητα για την ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση της κοινωνίας απέναντι στην πανδημία, έναν και πλέον μήνα μετά καθώς συνεχίζονται να μεταδίδονται, είναι σαφές ότι η στόχευσή τους είναι διαφορετική. Άλλωστε, όπως είχαν διατυπώσει από την αρχή οι φορείς που είχαν αναλάβει την καθημερινή ενημέρωση, η αντιμετώπιση του κορωνοϊού είναι υπόθεση «ατομικής ευθύνης». Οι πολίτες όφειλαν να λάβουν οι ίδιοι τα απαραίτητα μέτρα προστασίας για να μην προσβληθούν από το ιό.
Η έμφαση στην ατομική ευθύνη έθεσε σε δεύτερη μοίρα την ευθύνη της πολιτείας για την κακή κατάσταση του δημόσιου συστήματος υγείας.
Οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές στην υγεία και η περικοπή των δημοσίων δαπανών οδήγησαν το δημόσιο σύστημα υγείας σε οριακή κατάσταση, της οποίας το βασικό χαρακτηριστικό είναι οι ελλείψεις. Ελλείψεις σε ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, ελλείψεις σε κλίνες σε ΜΕΘ, ελλείψεις σε τεστ, ελλείψεις σε μέσα προστασίας, κλπ. Όσο η συζήτηση επικεντρωνόταν στους «ανεύθυνους» πολίτες που έκαναν βόλτα, τόσο λιγότερο η συζήτηση αφορούσε τις ευθύνες της κυβέρνησης για την κατάσταση των νοσοκομείων.
Ωστόσο, η έμφαση στην «ατομική ευθύνη» έχει ενδιαφέρον και από μιαν άλλη σκοπιά. Η «ατομική ευθύνη» σε συνδυασμό με τα μέτρα που επιβλήθηκαν συνθέτουν μια νέα βιοπολιτική συνθήκη. Τα μέτρα περιορισμού και οι απαγορεύσεις που επιβλήθηκαν είναι πρωτοφανή για καιρό ειρήνης. Οι περιορισμοί στην κυκλοφορία και η υποχρέωση ενημέρωσης των αρχών για τις μετακινήσεις μας, η απαγόρευση συναθροίσεων, το γενικευμένο κλείσιμο επιχειρήσεων και καταστημάτων, η απαγόρευση πρόσβασης σε δημόσιους χώρους, αποτελούν μια νέα συνθήκη καθημερινής ζωής για εκατομμύρια πολίτες στην χώρα. Όλη η επικοινωνιακή εκστρατεία του «μένουμε σπίτι», η οποία καλλιεργεί το καθήκον της «ατομικής ευθύνης», δημιουργεί μια νέα σχέση με τον εαυτό και τους άλλους.
Μια ολόκληρη κοινωνία μαθαίνει να πειθαρχεί και να υπακούει στις εντολές της κυβέρνησης. Χωρίς αντίλογο, βέβαια, αφού σε συνθήκες γενικευμένης καραντίνας το πεδίο της πολιτικής έχει συρρικνωθεί δραστικά
Τα μηνύματα είναι τόσο σαφή που δεν χρειάζονται αποκωδικοποίηση: απομόνωση, απόσταση, περιορισμός. Μέσα από τον φόβο, καλλιεργείται η εξατομίκευση και, το κυριότερο, μαθαίνουν οι πολίτες να (αυτο)πειθαρχούν. Μαθαίνουν να ζουν απομονωμένοι, να είναι περιορισμένοι στα λίγα τετραγωνικά μέτρα των διαμερισμάτων τους, να αντιλαμβάνονται τους άλλους ως πιθανή απειλή, να ενημερώνουν τις αρχές για το χρόνο και τον σκοπό των μετακινήσεών τους, να εφαρμόζουν τις εντολές της Πολιτικής Προστασίας –μια ολόκληρη κοινωνία μαθαίνει να πειθαρχεί και να υπακούει στις εντολές της κυβέρνησης. Χωρίς αντίλογο, βέβαια, αφού σε συνθήκες γενικευμένης καραντίνας το πεδίο της πολιτικής έχει συρρικνωθεί δραστικά.
Συγχρόνως, οι πολίτες εξοικειώνονται με την ιδέα ότι διαρκώς η υγεία τους, η συμπεριφορά τους, οι μετακινήσεις τους, οι συνήθειές τους, οι επαφές τους επιτηρούνται. Η καθημερινότητα πλέον περιλαμβάνει περιπολίες αστυνομικών, μπλόκα στους δρόμους, παρακολούθηση από ελικόπτερα και drones, ελέγχους στοιχείων κι επιβολή προστίμων. Όσοι δεν συμμορφώνονται με τις εντολές της Πολιτικής Προστασίας κατασκευάζονται από τα πρόθυμα μέσα μαζικής ενημέρωσης ως «αντικοινωνικοί» κι «ανεύθυνοι» για να στιγματιστούν.
Η πιο ανησυχητική εξέλιξη έχει ήδη δρομολογηθεί, καθώς τα δεδομένα για την κίνηση, τις επαφές ή την υγεία των πολιτών διαρκώς συγκεντρώνονται κι αξιοποιούνται. Αυτό δεν αφορά μόνο την Κίνα, όπου ήδη έχουν τεθεί σε εφαρμογή ανάλογες πολιτικές, με βάση τις οποίες οι αρχές ταξινομούν τους πολίτες σε κατηγορίες ανάλογα με την κατάσταση της υγείας τους ώστε να τους υποδεικνύουν εάν μπορούν να βγουν από το σπίτι τους και σε ποιους χώρους έχουν δικαίωμα να πηγαίνουν. Τον τελευταίο καιρό η Ευρωπαϊκή Επιτροπή επεξεργάζεται το πλαίσιο για την συγκέντρωση δεδομένων από κινητά τηλέφωνα που θα αφορούν αφενός τον εντοπισμό ατόμων που έχουν έλθει σε επαφή με φορείς του ιού κι αφετέρου την παρακολούθηση όσων βρίσκονται σε καραντίνα. Στην ίδια κατεύθυνση κινούνται και κολοσσοί στον τομέα της υψηλής τεχνολογίας, οι οποίοι επιδιώκουν την δημιουργία ενός συστήματος αυτόματης καταγραφής των επαφών που έχει ένα άτομο μέσα από εφαρμογές για κινητά τηλέφωνα.
Στον καιρό της πανδημίας, οι κοινωνίες σταδιακά μετατρέπονται σε πληθυσμούς προς διαχείριση και big data για επεξεργασία. Η ελληνική κοινωνία προσαρμόστηκε κι εφάρμοσε τις οδηγίες για να αποτραπεί η μετάδοση του ιού, διότι σε διαφορετική περίπτωση, και με δεδομένη την κακή κατάσταση του δημόσιου συστήματος υγείας, τα θύματα από την πανδημία θα ήταν πολλαπλάσια. Ωστόσο το ζήτημα που θα πρέπει να μας απασχολήσει είναι η νέα κοινωνική πραγματικότητα, όπως έχει πλέον διαμορφωθεί μετά το ξέσπασμα της πανδημίας.
Η διαρκής προσαρμοστικότητα των ατόμων στη νέα συνθήκη βασίζεται στην αποδοχή του κυρίαρχου νεοφιλελεύθερου παραδείγματος, στο οποίο η ατομική στρατηγική επιβίωσης («ατομική ευθύνη») υπερτερεί της υπεράσπισης των συλλογικών αγαθών, δικαιωμάτων και ελευθεριών.
Δύο στοιχεία αυτής της νέας βιοπολιτικής συνθήκης είναι κρίσιμα για την επόμενη μέρα. Το πρώτο στοιχείο είναι ότι διευρύνονται οι δυνατότητες της εξουσίας να επιτηρεί τους πολίτες, να γνωρίζει τις επαφές, τις συνήθειες, τις κινήσεις τους ώστε να μπορεί να τις ρυθμίζει, να δρα προτού αυτοί δράσουν. Οι τεχνολογίες ελέγχου κι επιτήρησης που σήμερα αναπτύσσονται για την καταπολέμηση της πανδημίας και οι οποίες μετατρέπουν την κοινωνία ως σύνολο και τον κάθε πολίτη ξεχωριστά σε ένα σώμα γνώσεων, θα παραμείνουν και την επόμενη μέρα και θα ενσωματωθούν στις τεχνικές διακυβέρνησης της κοινωνίας. Το δεύτερο στοιχείο της νέας βιοπολιτικής συνθήκης είναι η διαρκής προσαρμοστικότητα των ατόμων. Η επόμενη μέρα χαρακτηρίζεται από την αβεβαιότητα, καθώς κανείς δεν γνωρίζει τι θα συμβεί τους επόμενους μήνες, αν κι όλες οι οικονομικές αναλύσεις προδιαγράφουν ένα ζοφερό μέλλον. Για τις κυρίαρχες δυνάμεις τα δικαιώματα, οι κατακτήσεις, οι ελευθερίες, οι ανάγκες της κοινωνίας δεν θεωρούνται δεδομένα αλλά θα πρέπει να σταθμίζονται και να ρυθμίζονται με βάση τις κρίσεις και τις καταστάσεις εκτάκτου ανάγκης κι αντίστοιχα θα πρέπει να προσαρμόζονται τα άτομα στις ολοένα και πιο αντίξοες οικονομικές, εργασιακές και κοινωνικές συνθήκες. Η προσαρμοστικότητα βασίζεται στην αποδοχή του κυρίαρχου νεοφιλελεύθερου παραδείγματος, στο οποίο η ατομική στρατηγική επιβίωσης («ατομική ευθύνη») υπερτερεί της υπεράσπισης των συλλογικών αγαθών, δικαιωμάτων και ελευθεριών.
Τέλος, κι εξίσου σημαντικό, η προσαρμοστικότητα στις τεχνολογίες ελέγχου κι επιτήρησης εγχαράσσει την πειθαρχία, μετατρέποντας αυτούς που θα μπορούσαν να είναι ενεργά υποκείμενα σε υπάκουα άτομα. «Πριν από λίγο καιρό», έγραψε ένας δημοσιογράφος πριν λίγες εβδομάδες, «θα ήταν δύσκολο ένας πολιτικός να ζητήσει κάτι από τον λαό και οι πολίτες χωρίς δεύτερη σκέψη να υπακούσουν. Πλέον, αυτό αποτελεί μια πραγματικότητα και συνάμα μια παρακαταθήκη για το μέλλον».
Αυτή η παρακαταθήκη αποτελεί και το διακύβευμα της επόμενης μέρας.
Ο Πολυμέρης Βόγλης είναι καθηγητής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Θεσσαλίας
