Η Σκακιστική νουβέλα του Στέφαν Τσβάιχ είναι ίσως μαζί με την Άμυνα του Λούζιν του Ναμπόκοφ τα πιο διάσημα λογοτεχνικά κείμενα όπου το σκάκι γίνεται ο τόπος μιας μεταφοράς για τη ζωή, την τρέλα ή τον πόλεμο. Γραμμένη το 1941, αφού ο Τσβάιχ, προβλέποντας τη ναζιστική φρίκη, έχει εγκαταλείψει την Αυστρία ήδη από το 1934 για να βρεθεί διαδοχικά στην Αγγλία, στις Ηνωμένες Πολιτείες και τέλος στη Βραζιλία, η Σκακιστική νουβέλα, το τελευταίο του έργο, θα εκδοθεί το 1942 στο Μπουένος Άιρες. Λίγο πριν ο Τσβάιχ και η δεύτερη σύζυγός του έχουν αυτοκτονήσει στη Βραζιλία, μην αντέχοντας τη νίκη της βαρβαρότητας και το τέλος του κόσμου στον οποίο γεννήθηκαν.
Ένα πλοίο που ταξιδεύει από τη Νέα Υόρκη στο Μπουένος Άιρες, κουβαλώντας κυνηγημένους Ευρωπαίους που προσπαθούν να ξεφύγουν από τον πόλεμο και το ναζισμό και να βρουν μια νέα φιλόξενη πατρίδα. Ανάμεσά τους ο Μίρκο Τσέντοβιτς, ο Σλάβος παγκόσμιος πρωταθλητής του σκακιού, που θα ξυπνήσει στους συνεπιβάτες του την επιθυμία να παίξουν μαζί του, να δοκιμάσουν την τύχη τους απέναντι στον αδιαμφισβήτητο γκραν-μαιτρ. Ένας εναντίον όλων, στην αρχή, σε μια μάχη χαμένη για τους πολλούς φυσικά, κερδισμένη από την απληστία του Τσέντοβιτς. Και τότε θα εμφανιστεί ένας άλλος επιβάτης, ο μυστηριώδης Δόκτωρ Μπ., ένας Βιεννέζος δικηγόρος, που βρήκε στο σκάκι τη μόνη διέξοδο έναντι της τρέλας κατά τη διάρκεια της κράτησής του από την Γκεστάπο. Διέξοδο που όμως τον έφερε με το δικό της τρόπο και πάλι στην τρέλα. Ο Δρ Μπ. θα βρεθεί απέναντι στον Τσέντοβιτς, ενώ οι υπόλοιποι επιβάτες θα εναποθέσουν πάνω του τις ελπίδες τους για μια συμβολική, πολλά σημαίνουσα, νίκη. Θα τα καταφέρει στην αρχή, όμως και πάλι θα χαθεί στους λαβυρίνθους του μυαλού του.
Η παράσταση που σκηνοθέτησε η Μαριλίτα Λαμπροπούλου (παράσταση που παρουσιάστηκε το 2013 στο Φεστιβάλ Αθηνών με τον τίτλο Λάθος κίνηση και επαναλαμβάνεται φέτος στο Θέατρο Πορεία) βασίστηκε κατ’ αρχάς σε μια θεατρική διασκευή της νουβέλας, την οποία υπογράφουν ο Θοδωρής Τσαπακίδης, η σκηνοθέτιδα και ο Γιάννης Νταλιάνης. Το μυθιστόρημα δραματοποιείται, μέσα από τη δημιουργία ενός αφηγητή-επιβάτη που δανείζει τη φωνή του στα διάφορα πρόσωπα. Η ιστορία στήνεται με τέσσερις βασικούς χαρακτήρες: τον αφηγητή, τον Αμερικανό πετρελαιοπαραγωγό, που θα χρηματοδοτήσει κατά κάποιον τρόπο και τη σκακιστική μάχη, τον παγκόσμιο πρωταθλητή Τσέντοβιτς, ένα μονοκόμματο, άπληστο πλάσμα, που το κινεί μόνο το χρήμα, και τον Δόκτορα Μπ., τον μυστηριώδη άγνωστο, που θα λειτουργήσει ως αντίβαρο στον Τσέντοβιτς, μέχρι να επιστρέψει και πάλι στη σκιά.
Η δραματοποιημένη, πολυφωνική διασκευή θα τεθεί στην υπηρεσία ενός θεατρικού μονολόγου, και οι τέσσερις κεντρικοί χαρακτήρες θα φτιάξουν ένα δίπολο, στη μια μεριά του οποίου κατοικούν ο αφηγητής και ο Δρ. Μπ., και στην άλλη, ο Αμερικάνος πετρελαιάς και ο Τσέντοβιτς. Από τη μια, η ευρωπαϊκή παράδοση, ο λόγος, αλλά και η απογοήτευση των αυτοεξόριστων και η λαχτάρα μιας νίκης, έστω και στο συμβολικό πεδίο μάχης της σκακιέρας, από την άλλη η αποπνευματοποιημένη, μονοκόμματη δύναμη του Τσέντοβιτς, η απολίτιστη δεξιοτεχνία του, η απληστία του, αλλά και ο χοντροκομμένος κομπασμός, η χυδαία επίδειξη του χρήματος, η ρηχότητα και πάλι η απουσία κάθε πνευματικότητας. Αυτές οι δυνάμεις αντιπαρατίθενται πάνω στα ασπρόμαυρα τετράγωνα της σκακιέρας.
Τόσο η διασκευή του λογοτεχνικού κειμένου, όσο και η θεατρική παράστασή του αποφεύγουν να τονίσουν υπερβολικά τις όποιες αναλογίες, αφήνοντάς τες ως υπαινιγμούς περισσότερο να καθοδηγούν τον θεατή. Οι Εβραίοι πρόσφυγες του πολέμου φέρνουν ίσως στο νου τους πρόσφυγες της δικής μας εποχής, κι ας θαλασσοπνίγονται οι τελευταίοι στοιβαγμένοι σε άθλια φουσκωτά και βάρκες, όταν οι πρώτοι ταξιδεύουν την απελπισία τους με κάθε πολυτέλεια. Ο ναζιστικός όλεθρος παραπέμπει κι αυτός στην εποχή μας και στην ύπαρξη του δικού μας αλλά και άλλων νεοναζιστικών ή εθνικιστικών και ξενοφοβικών κομμάτων στην Ευρώπη. Πιο πολύ ίσως απ’ όλα, το τέλος ενός κόσμου, η κατάρρευσή του μέσα στα συντρίμμια της βαρβαρότητας, έρχεται να συναντήσει το δικό μας «τέλος εποχής». Η Ευρώπη που πεθαίνει το 1942 και η Ευρώπη που απομακρύνεται ξανά από τις καταστατικές αρχές του πολιτισμού της στην αυγή του 21ου αιώνα. Όλα αυτά όμως, υπαινικτικά, επικεντρωμένα στον άνθρωπο και στις μάχες που διεξάγονται μέσα του, στο μυαλό και στην ψυχή του, στο παιχνίδι με τα όριά του, στην τρέλα του.
Όπως ο Τσβάιχ χρησιμοποιεί το σκάκι και το υπερωκεάνειο των κυνηγημένων για να μιλήσει για τον δικό του κόσμο, στο δεύτερο επίπεδο της μεταφοράς, ο δικός μας κόσμος αγγίζει μόλις τον κόσμο της Σκακιστικής νουβέλας.
Ο Γιάννης Νταλιάνης, έμπειρος ηθοποιός με πλούσια μέσα, ενδύεται τα διαφορετικά πρόσωπα της ιστορίας γεμίζοντας τη σκηνή με όλα τα πρωτεύοντα και δευτερεύοντα πρόσωπα της ιστορίας του, κάνοντας να κατοικηθούν οι άδειες πλαστικές καρέκλες του σκηνικού. Η σκηνοθεσία της Μαριλίτας Λαμπροπούλου ενορχηστρώνει θερμοκρασίες και ενέργειες, κρατώντας πάντα το μέτρο, σε μια παράσταση που πετυχαίνει να σε ταξιδέψει πίσω στο χρόνο και να σε ξαναφέρει πίσω στο παρόν.
Συντελεστές
Μετάφραση: Μαρία Αγγελίδου
Δραματουργική επεξεργασία-Θεατρική διασκευή: Θοδωρής Τσαπακίδης, Γιάννης Νταλιάνης, Μαριλίτα Λαμπροπούλου
Σκηνοθεσία: Μαριλίτα Λαμπροπούλου
Κοστούμια: Κωνσταντίνος Ζαμάνης
Μουσική-Ηχητικός σχεδιασμός: Σταύρος Γασπαράτος
Φωτισμοί: Σάκης Μπιρμπίλης
Βοηθός Σκηνοθέτη: Ιφιγένεια Ντούμη
Ερμηνεύει: Γιάννης Νταλιάνης
