to top
  • βρείτε μας στο Twitter
  • βρείτε μας στο Facebook
  • βρείτε μας στο YouTube
  • στείλτε μας email
  • εγγραφείτε στο RSS feed
  • international version

13:37 | 08.09.2013

Πολιτική

Η κρίση έχει αναχθεί σε εργαλείο εξουσίας

Μια συνέντευξη με τον Τζόρτζιο Αγκάμπεν*


Κύριε καθηγητά, όταν τον περασμένο Μάρτιο πρωτοαναφερθήκατε στην ιδέα μιας λατινικής αυτοκρατορίας ενάντια στη γερμανική επικυριαρχία στην Ευρώπη, είχατε φανταστεί τον ισχυρό απόηχο που θα είχε; Το δοκίμιο σας όλη αυτήν την περίοδο μεταφράστηκε σε αμέτρητες γλώσσες και συζητήθηκε με πάθος στη μισή υφήλιο...

Όχι, δεν το περίμενα. Όμως πιστεύω στη δύναμη των λέξεων όταν εκφέρονται την κατάλληλη στιγμή.

Το ρήγμα στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι πράγματι μεταξύ των οικονομιών και των τρόπων ζωής του γερμανικού Βορρά και του λατινικού Νότου;

Θέλω καταρχάς να ξεκαθαρίσω ότι η θέση μου μεγαλοποιήθηκε και συνεπώς παραποιήθηκε από δημοσιογράφους. Ο τίτλος του δοκιμίου «Η λατινική αυτοκρατορία πρέπει να αρχίσει την αντεπίθεση» δόθηκε από την αρχισυνταξία της «Λιμπερασιόν» και αναπαράχθηκε από τα γερμανικά ΜΜΕ. Δεν πρόκειται για δικές μου λέξεις. Πώς θα μπορούσα να αντιπαραβάλω το λατινικό πολιτισμό με το γερμανικό, όταν κάθε νοήμων Ευρωπαίος γνωρίζει ότι ο πολιτισμός της ιταλικής Αναγέννησης ή της ελληνικής κλασικής περιόδου είναι σήμερα μέρος του γερμανικού πολιτισμού, ο οποίος τον επανασυνέλαβε και τον οικειοποιήθηκε;

Ώστε δεν μιλήσατε για λατινική αυτοκρατορία και άξεστους Γερμανούς;

Στην Ευρώπη, η ταυτότητα του κάθε πολιτισμού πάντα ξεπερνάει τα σύνορα. Ένας Γερμανός, όπως ο Βίνκελμαν ή ο Χέλντερλιν, μπορεί να είναι πιο Έλληνας απο τους Έλληνες. Ένας Φλωρεντίνος, όπως ο Δάντης, μπορεί να αισθάνεται τόσο Γερμανός όσο ο αυτοκράτορας της Σουηβίας (στμ. περιοχή στη νότια Γερμανία, ένα από τα αρχαιότερα δουκάτα στην Ευρώπη, που σήμερα στο μεγαλύτερο μέρος της ανήκει στο κρατίδιο της Βάδης - Βιρτεμβέργης) Φρειδερίκος ο 2ος. Αυτό ακριβώς αποτελεί η Ευρώπη: μια ιδιαιτερότητα που διαρκώς υπερπηδά τα εθνικά και πολιτιστικά σύνορα. Το αντικείμενο της κριτικής μου δεν ήταν η Γερμανία, αλλά ο τρόπος με τον οποίο η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει δομηθεί, αποκλειστικά σε οικονομική βάση, ώστε όχι μόνο οι πνευματικές και οι πολιτιστικές μας ρίζες να έχουν αγνοηθεί, αλλά και οι πολιτικές και οι νομικές. Εάν αυτό έγινε αντιληπτό ως κριτική στη Γερμανία, είναι μόνο επειδή η Γερμανία, εξαιτίας της κυριαρχικής της θέσης και παρά την εξαιρετική της παράδοση στη φιλοσοφία, παρουσιάζεται ανίκανη ως τώρα να οραματιστεί την Ευρώπη ως κάτι περισσότερο από το ευρώ και την οικονομία.

Με ποιο τρόπο η ΕΕ αρνήθηκε τις πολιτικές και νομικές της ρίζες;

Όταν μιλάμε για την Ευρώπη σήμερα, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με την τεράστια αποποίηση μιας οδυνηρής αλλά και εμφανούς αλήθειας: το λεγόμενο Σύνταγμα της Ευρώπης δεν είναι νομιμοποιημένο. Το κείμενο που ονομάστηκε Σύνταγμα δεν ψηφίστηκε ποτέ από τους πολίτες και όπου τέθηκε σε ψηφοφορία, όπως στη Γαλλία και την Ολλανδία το 2005, απορρίφθηκε συνολικά. Νομικά μιλώντας, λοιπόν, αυτό που έχουμε δεν είναι Σύνταγμα. Το αντίθετο, πρόκειται για μια συνθήκη μεταξύ κυβερνήσεων: υπερεθνικός νόμος, όχι συνταγματικός. Μόλις πρόσφατα ο έγκριτος γερμανός νομικός μελετητής Ντίτερ Γκριμ επανέφερε το γεγονός ότι σε ένα ευρωπαϊκό Σύνταγμα λείπει ένα βασικό δημοκρατικό στοιχείο, εφόσον οι ευρωπαίοι πολίτες δεν είχαν τη δυνατότητα να αποφασίσουν για αυτό. Τώρα το όλο εγχείρημα της επικύρωσης από τους πολίτες έχει σιωπηρά εγκαταλειφθεί.

Αυτό είναι το περίφημο «δημοκρατικό έλλειμμα» του ευρωπαϊκού συστήματος;

Δεν θα έπρεπε να πάψουμε να εστιάζουμε σε αυτό. Δημοσιογράφοι, ιδιαίτερα στη Γερμανία, με κατηγόρησαν ότι δεν καταλαβαίνω τίποτα από δημοκρατία, αλλά θα έπρεπε πρώτα να αναλογιστούν ότι η ΕΕ είναι μια κοινότητα που βασίζεται σε συνθήκες μεταξύ κρατών και απλά μεταμφιέζεται με ένα δημοκρατικό Σύνταγμα. Η ιδέα της Ευρώπης ως  εξουσίας που παράγει σύνταγμα είναι ένας μύθος που κανείς δεν τολμά να πλάθει πια. Ωστόσο, μόνο με ένα έγκυρο Σύνταγμα μπορούν οι θεσμοί της Ευρώπης να επανακτήσουν τη νομιμότητά τους.

Αυτό σημαίνει ότι θεωρείτε την ΕΕ ένα παράνομο οργανισμό;

Όχι παράνομο, αλλά μη νομιμοποιημένο. Η νομιμότητα αφορά τους κανόνες άσκησης της εξουσίας. Η νομιμοποίηση είναι η αρχή που στηρίζει αυτούς τους κανόνες. Οι νόμιμες συνθήκες δεν είναι απλά τυπικά κείμενα, αντικατοπτρίζουν μια κοινωνική πραγματικότητα. Είναι κατανοητό κατά συνέπεια ότι οι ευρωπαϊκοί θεσμοί χωρίς ένα ευρωπαϊκό Σύνταγμα δεν μπορούν να χαράξουν πραγματική πολιτική, αλλά κάθε ευρωπαϊκό κράτος συνεχίζει να λειτουργεί σύμφωνα με το εγωϊστικό του συμφέρον –που σήμερα σημαίνει πάνω από όλα το οικονομικό συμφέρον. Ο ελάχιστος κοινός παρονομαστής της ενότητας επιτελείται, όταν η Ευρώπη παρουσιάζεται ως υποτελής των ΗΠΑ και παίρνει μέρος σε πολέμους, οι οποίοι με κανένα τρόπο δεν συμβαδίζουν με το κοινό συμφέρον, για να μην αναφερθώ στη βούληση των πολιτών. Αρκετά από τα ιδρυτικά κράτη της ΕΕ, όπως η Ιταλία με τις πολλές αμερικανικές στρατιωτικές βάσεις, είναι περισσότερο προτεκτοράτα παρά κυρίαρχα κράτη. Στην πολιτική και όσον αφορά τα στρατιωτικά, υπάρχει η Ατλαντική Συμμαχία, αλλά βέβαια δεν είναι ευρωπαϊκή.

Συνεπώς, θα προτιμούσατε στην ΕΕ μια λατινική αυτοκρατορία, στης οποίας τον τρόπο ζωής οι «Γερμανοί» θα έπρεπε να προσαρμοστούν;

Όχι, αναφέρθηκα στο σχέδιο του Αλεξάντρ Κοζέβ για μια «λατινική αυτοκρατορία» μάλλον προκλητικά. Στο Μεσαίωνα, οι άνθρωποι τουλάχιστον ήξεραν ότι μια ένωση διαφορετικών πολιτικών κοινωνιών έπρεπε να σημαίνει κάτι παραπάνω από μια καθαρά πολιτική κοινωνία. Εκείνη την περίοδο ο συνδετικός δεσμός αναζητιόταν στο Χριστιανισμό. Σήμερα πιστεύω ότι αυτή η νομιμοποίηση χρειάζεται να αναζητηθεί στην ιστορία και τις πολιτιστικές παραδόσεις της Ευρώπης. Σε αντίθεση με τους Ασιάτες και τους Αμερικάνους, για τους οποίους η ιστορία σημαίνει κάτι τελείως διαφορετικό, οι Ευρωπαίοι πάντα αντιλαμβάνονται την αλήθεια τους σε διάλογο με το παρελθόν τους. Το παρελθόν για εμάς δεν σημαίνει μόνο πολιτιστική κληρονομιά και παράδοση, αλλά αποτελεί μια βασική ανθρωπολογική συνθήκη. Εάν αγνοούσαμε την ιστορία μας, θα αντιλαμβανόμασταν το παρελθόν μόνο ως αντικείμενο της αρχαιολογίας. Το παρελθόν υπάρχει για εμάς ως ένας διακριτός τρόπος ζωής. Η Ευρώπη έχει μια ιδιαίτερη σχέση με τις πόλεις της, τους καλλιτεχνικούς θησαυρούς της, τα τοπία της. Αυτά αποτελούν την Ευρώπη στην πραγματικότητα και σε αυτά βρίσκεται η επιβίωσή της.

Ώστε η Ευρώπη είναι πριν από όλα ένας τρόπος ζωής, μια ιστορική αίσθηση ζωής;

Ναι, και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο επέμενα, στο άρθρο μου στη «Λιμπερασιόν», ότι οφείλουμε να διατηρήσουμε τους δικούς μας διακριτούς τρόπους ζωής. Όταν βομβάρδιζαν τις γερμανικές πόλεις, οι Σύμμαχοι γνώριζαν ότι θα μπορούσαν να καταστρέψουν τη γερμανική ταυτότητα. Με τον ίδιο τρόπο οι κερδοσκόποι σήμερα καταστρέφουν τα ιταλικά τοπία με τσιμέντα και αυτοκινητόδρομους: δεν μας κλέβουν μόνο την ιδιοκτησίας, αλλά και την ιστορική μας ταυτότητα.

Μήπως χρειάζεται, λοιπόν, η ΕΕ να δώσει έμφαση στις διαφορές παρά στην εναρμόνιση;

Ίσως δεν υπάρχει άλλο μέρος στον κόσμο, εκτός από την Ευρώπη, όπου να ανθεί τέτοια ποικιλομορφία πολιτισμών και τρόπων ζωής -τουλάχιστον στις σημαντικές στιγμές. Παλιότερα, κατά τη γνώμη μου, η αντίληψη για την πολιτική εκφραζόταν στην ιδέα της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, και αργότερα της ρωμαιο-γερμανικής. Πάντα όμως επέτρεπαν στις διαφοροποιήσεις των λαών να παραμένουν ανέπαφες. Δεν είναι εύκολο να πούμε τι θα μπορούσε να αναδειχθεί σήμερα στη θέση αυτής της αντίληψης, αλλά σίγουρα μια πολιτική οντότητα με το όνομα Ευρώπη μπορεί να προοδεύσει μόνο με μια τέτοια αντίληψη του παρελθόντος και της διαφορετικότητας. Είναι αυτός ακριβώς ο λόγος για τον οποίο η παρούσα κρίση μού φαίνεται τόσο επικίνδυνη: χρειάζεται να αντιληφθούμε την ενότητα καταρχάς με συνείδηση της διαφορετικότητας. Αντίθετα, στα ευρωπαϊκά κράτη, σχολεία και πανεπιστήμια, αυτοί ακριβώς οι θεσμοί που πρέπει να προωθούν τον πολιτισμό και τη συνδιαλλαγή μεταξύ παρελθόντος και παρόντος, κατεδαφίζονται και υπονομεύονται οικονομικά. Αυτή η υπονόμευση προωθείται χέρι – χέρι με την ανερχόμενη μουσειοποίηση του παρελθόντος: σε πολλές πόλεις, που μετατρέπονται σε ιστορικές περιοχές, οι κάτοικοι εξωθούνται να αισθάνονται οι ίδιοι τουρίστες στον τόπο και τον τρόπο ζωής τους.

Αυτή η υφέρπουσα μουσειοποίηση είναι το αντίστοιχο της υφέρπουσας εξαθλίωσης;

Είναι αρκούντως σαφές ότι δεν βρισκόμαστε αντιμέτωποι μόνο με οικονομικά προβλήματα, αλλά με το ζήτημα της ύπαρξης της Ευρώπης ως σύνολο, ξεκινώντας από τη σχέση μας με το παρελθόν. Ο μόνος χώρος όπου το παρελθόν μπορεί να συνεχίσει να υπάρχει, είναι το παρόν. Εάν το παρόν δεν αντιλαμβάνεται το ίδιο του το παρελθόν ως κάτι ζωντανό, τότε τα πανεπιστήμια και τα μουσεία γίνονται προβληματικά. Είναι επίσης αρκετά σαφές ότι υπάρχουν δυνάμεις σήμερα στην Ευρώπη που ενεργοποιούνται ώστε να χειραγωγήσουν την ταυτότητά μας κόβοντας τον ομφάλιο λώρο που μας συνδέει με το παρελθόν. Οι διαφοροποιήσεις εξουδετερώνονται. Όμως η Ευρώπη μπορεί να είναι το μέλλον μας, μόνο αν αντιληφθούμε ότι αυτό απαιτεί την εγκόλπωση του παρελθόντος μας. Αυτό το παρελθόν επιχειρείται όλο και περισσότερο σήμερα να εκκαθαριστεί.

Η πανταχού παρούσα κρίση είναι, συνεπώς, η μορφή έκφραση, ενός ολόκληρου συστήματος εξουσίας που στοχεύει στην καθημερινή μας ζωή;

Η έννοια «κρίση» έχει πράγματι γίνει το σύνθημα της μοντέρνας πολιτικής και, για πολύ καιρό, ήταν μέρος της κανονικότητας κάθε τομέα κοινωνικής ζωής. Η ίδια η λέξη έχει δύο σημασιολογικές ρίζες: την ιατρική, που αναφέρεται στη φάση εξέλιξης μιας ασθένειας, και τη θεολογική, που αναφέρεται στην τελική κρίση. Και οι δύο έννοιες, ωστόσο, υπέστησαν μια μετάλλαξη στερούμενες τη σχέση τους με το χρόνο. «Κρίση» στην αρχαία ιατρική σήμαινε διάγνωση, όταν ο γιατρός την αποφασιστική στιγμή αποφαινόταν εάν ο άρρωστος επρόκειτο να ζήσει ή να πεθάνει. Αντίθετα, σήμερα, η κρίση εννοείται σαν μια διαρκής κατάσταση, ώστε η αβεβαιότητα να επεκτείνεται στο μέλλον επ’ αόριστον. Συμπίπτει δηλαδή με τη θεολογική σημασία, που η τελική κρίση δεν διαχωριζόταν από το τέλος του χρόνου. Η κρίση σήμερα έχει διαχωριστεί απο την έννοια της επίλυσης, που διαρκώς αναβάλλεται.  Έτσι, η προοπτική μιας απόφασης είναι συνεχώς μικρότερη και μια διαρκής διαδικασία λήψης απόφασης δεν επιλύει τίποτα.

Αυτό σημαίνει ότι η κρίση χρέους, η δημοσιονομική κρίση, η νομισματική κρίση στην ΕΕ δεν θα επιλυθεί ποτέ;

Η σημερινή κρίση έχει αναχθεί σε εργαλείο εξουσίας. Χρησιμεύει στη νομιμοποίηση πολιτικών και οικονομικών αποφάσεων, που στην πράξη παραμερίζουν τους πολίτες και τους στερούν κάθε αποφασιστική δυνατότητα. Στην Ιταλία είναι πολύ σαφές: μια κυβέρνηση που σχηματίστηκε στο όνομα της κρίσης και ο Μπερλουσκόνι που επανήλθε στην εξουσία ουσιαστικά παρά τη θέληση του εκλογικού σώματος. Αυτή η κυβέρνηση είναι τόσο αθέμιτη όσο και το λεγόμενο ευρωπαϊκό Σύνταγμα. Οι πολίτες χρειάζεται να αποσαφηνίσουν ότι αυτή η ανεπίλυτη κρίση –ως μια διαρκής κατάσταση έκτακτης ανάγκης- είναι ασύμβατη με τη δημοκρατία.

Τι προοπτικές μένουν, λοιπόν, για την Ευρώπη;

Χρειάζεται να αρχίσουμε αποκαθιστώντας την αρχική σημασία της λέξης «κρίση», ως μια στιγμή απόφασης και επιλογής. Για την Ευρώπη, αυτό δεν μπορεί να αναβάλλεται επ’ αόριστον. Πολλά χρόνια πριν, ένας υψηλός αξιωματούχος της τότε εμβρυακής Ευρώπης, ο φιλόσοφος Αλεξάντρ Κοζέβ, κατέληξε ότι ο homo sapiens είχε φτάσει στο τέλος της ιστορίας του και ότι μπροστά μας ανοίγονταν δύο πιθανότητες: είτε ο αμερικάνικος τρόπος ζωής, τον οποίο ο Κοζέβ έβλεπε ως μετα-ιστορική φυτοζωή, είτε ο ιαπωνικός σνομπισμός, ο διαρκής εορτασμός, δηλαδή, της παράδοσης με κενές τελετουργίες στερούμενες κάθε ιστορικής σημασίας. Πιστεύω ότι η Ευρώπη θα μπορούσε να συνειδητοποιήσει την εναλλακτική ενός πολιτισμού που παραμένει ανθρώπινος και ζωντανός ταυτόχρονα, διότι παραμένει σε διάλογο με την ίδια την ιστορία του, από την οποία αντλεί νέα ζωή.

Η αντίληψη της Ευρώπης ως πολιτισμικής οντότητας και όχι μόνο ως οικονομικού χώρου μπορεί, κατά συνέπεια, να προσφέρει απάντηση στην κρίση;

Για πάνω από διακόσια χρόνια η ανθρώπινη ενέργεια αναλωνόταν στην οικονομία. Πολλά γεγονότα υποδεικνύουν ότι ίσως έχει έρθει η στιγμή για τον homo sapiens να οργανώσει από την αρχή την ανθρώπινη δραστηριότητα, περισσότερο πολυδιάστατα. Η παλιά Ευρώπη μπορεί να συνεισφέρει αποφασιστικά σε αυτό το σημείο.

*Η συνέντευξη δόθηκε στην εφημερίδα Frankfurter Allgemeine Zeitung και αναδημοσιεύεται στην «Εποχή» της Κυριακής 8/9

2024 © left.gr | στείλτε μας νεα, σχόλια ή παρατηρήσεις στο [email protected]
§ Όροι χρήσης για αναδημοσιεύσεις Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση 3.0 Μη εισαγόμενο (CC BY-NC 3.0)