Αντιθέτως, συνέχισε, η αντίσταση σε νέες ιδέες κάνει πιθανή την επανάληψη του χάους που ζήσαμε την περίοδο 2008-2010. Και κατέληξε:
«Μια ακόμη οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση θα είναι καταστροφική για την νομιμοποίηση του δημοκρατικού συστήματος της αγοράς… Παραμένοντας κολλημένοι στη μονεταριστική πολιτική και προφασιζόμενοι ότι έχουμε φτιάξει ένα ασφαλές τραπεζικό σύστημα, υπνοβατούμε προς μια νέα κρίση» (The Guardian, 20/10/19)
Αυτό που ξέχασε να πει ο λόρδος Κινγκ είναι ότι οι καταστροφικές επιπτώσεις στη δημοκρατία (και όχι μόνο στις αγορές) είναι ήδη ορατές και έχουν συγκεκριμένο λόγο: τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, το απαραίτητο πλαίσιο βασικός πυλώνας του οποίου είναι η μονεταριστική πολιτική. Η κρίση δημοκρατικής νομιμοποίησης αποτυπώνεται στη χαμηλή συμμετοχή σε εκλογές, στον περιορισμό της επιρροής των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων και στην άνοδο αντιδημοκρατικών, ακροδεξιών, ρατσιστικών και ξενοφοβικών πολιτικών δυνάμεων σε εθνικές και ευρωπαϊκές εκλογές. Οι ακροδεξιοί είναι ισχυροί σε όλες σχεδόν τις χώρες, συμμετέχουν ήδη σε κεντρικές κυβερνήσεις στην Ουγγαρία, Αυστρία και Ιταλία και σε περιφερειακές στη Γερμανία, Ισπανία και Ιταλία. Γιατί συμβαίνουν αυτά;
Φτώχεια κατανόησης των εξελίξεων
Μια από τις πλέον απογοητευτικές και εκνευριστικές διαστάσεις της δημόσιας συζήτησης στην Ευρώπη είναι η φτώχεια της κατανόησης αυτών των εξελίξεων. Βασικό στοιχείο της φτωχής ανάλυσης – το ξαναγράφω με κίνδυνο να γίνομαι εμμονικός – είναι η συστηματική παραγνώριση του κοινωνικού χώρου και της γεωγραφίας. Για δεκαετίες, χιλιάδες πολίτες στo περιθώριo της Ευρώπης, στο νότο και στις πρώην σοσιαλιστικές δημοκρατίες, αλλά και στo εσωτερικό περιθώριo πολλών πλούσιων χωρών, έβλεπαν τις περιοχές τους να καταρρέουν κοινωνικά και οικονομικά, οικονομικές τους δραστηριότητες να μεταφέρονται σε άλλες χώρες και τους νέους ανθρώπους τους να έλκονται από τον μαγνήτη των βορειο-κεντρικών περιοχών και των μεγάλων πόλεων. Έβλεπαν φίλους και φίλες, άνεργους/ες ή εγκλωβισμένους/ες σε ευκαιριακές δουλειές, τους γονείς τους με χαμηλές συντάξεις και χωρίς επαρκή νοσηλευτική υποστήριξη. Την ίδια στιγμή, η αδιαφανής δομή των ευρωπαϊκών θεσμών, έμοιαζε όλο και πιο απόμακρη, με καλοπληρωμένους γραφειοκράτες που αποφάσιζαν πολιτικές με λαμπερά ονόματα αλλά με περιορισμένες ως ανύπαρκτες θετικές επιπτώσεις. Τι να σου κάνει ένας Κοινοτικός Προϋπολογισμός καθηλωμένος για χρόνια στο 1% του ΑΕΠ της πιο πλούσιας περιοχής του κόσμου, στον οποίο τα ποσά για τα διαρθρωτικά ταμεία συρρικνώνονται συνεχώς;
Για δεκαετίες πριν την οικονομική κρίση, συντηρητικές και σοσιαλδημοκρατικές πολιτικές δυνάμεις, μαζί με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εφάρμοσαν νεοφιλελεύθερες πολιτικές με έμφαση στη λιτότητα. Δημοκρατικά εκλεγμένες κυβερνήσεις κατέστρεψαν κοινότητες, διεύρυναν τις κοινωνικές και γεωγραφικές ανισότητες, περιόρισαν τη δημοκρατική λογοδοσία, υποδαύλισαν χρόνο με το χρόνο αισθήματα αδικίας και εγκατάλειψης και, τελικά, οδήγησαν στη σημερινή κρίση νομιμοποίησης της δημοκρατίας. Δεν ήταν, λοιπόν, η οικονομική κρίση 2008-2018 η μόνη αιτία για τα προβλήματα δημοκρατίας που βιώνουμε σήμερα, λειτούργησε όμως ως καταλύτης για να επιταχύνει τις εξελίξεις σε κοινωνίες που ήδη είχαν κτυπηθεί από τον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό.
Με κοινωνικούς και γεωγραφικούς όρους
Οι κυρίαρχες προσεγγίσεις και θεωρίες για την ανάπτυξη, τις ανισότητες και την πολιτική δημοκρατική θεωρία, αποτελούν, σχεδόν στο σύνολο τους, μια α-χωρική υπόθεση. Δεν προσεγγίζουν τα υποκείμενά τους με κοινωνικούς και γεωγραφικούς όρους, συνεχίζουν να θεωρούν ότι ο κόσμος στέκεται στο κεφάλι μιας καρφίτσας. Αντιθέτως, οι πολίτες που υποφέρουν από τα δεινά των νεοφιλελεύθερων πολιτικών, όντας μακροχρόνια άνεργοι ή χωρίς επαρκώς αμειβόμενη εργασία, γεγονός που επηρεάζει την υγεία τους και την υγεία των παιδιών τους, καταλαβαίνουν πολύ καλά την περιθωριοποιημένη θέση τους, κοινωνικά και γεωγραφικά. Κατοικούν και βιώνουν την καθημερινότητα τους «κάπου», και αυτό το «κάπου» βρίσκεται στις ξεχασμένες γωνιές της Ευρώπης, στις αγροτικές περιοχές και στα μικρά νησιά, στα κατεστραμμένα βιομηχανικά κέντρα, στις περιθωριοποιημένες γειτονιές των πόλεων, στα εγκαταλελειμμένα μεγάλα συγκροτήματα κατοικιών με τοπικά νοσοκομεία και σχολεία χωρίς στελέχωση, σε πόλεις που δεν βρίσκουν κατοικία όντας «εργαζόμενοι φτωχοί».
Η κρίση στην Ευρωζώνη έχει τις ρίζες στη γεωγραφία και στην αδυναμία των δεξιών, αλλά και των αριστερών πολιτικών δυνάμεων, να την πάρουν στα σοβαρά1. Το ίδιο ισχυρίζομαι ότι ισχύει και για την κρίση δημοκρατίας. Είναι κοινή διαπίστωση ότι οι αυξανόμενες κοινωνικές ανισότητες υπονομεύουν τη δημοκρατία, αλλά λίγοι και λίγες τις συσχετίζουν με τον χώρο και τη γεωγραφία. Μια από τις πλέον δυνατές αναπαραστάσεις του κοινωνικού χώρου αποτελεί η συγκρότησή του ως κοινωνικές σχέσεις, πάντοτε και παντού ως έκφραση και αλλά και ως εργαλείο της εξουσίας. Αυτό είναι σημαντικό. Η χωρική διάσταση μας καλεί να διαχειριστούμε σχέσεις εξουσίας και άρα μας προκαλεί για δημοκρατικές ή αυταρχικές πρακτικές.
Όταν δεν υπάρχει πειστική αριστερή πρόταση
Η διευρυνόμενη κοινωνική ανισότητα και η χωρίς λογοδοσία λειτουργία της ΕΕ είναι χωρικές μορφές εξουσίας, ένα καθρέπτης της καθημερινής έλλειψης δημοκρατίας. Οι εθνικές και ευρωπαϊκές ελίτ, εθελοτυφλούν σε αυτά τα θέματα. Οι ψήφοι που ενίσχυσαν τις ακροδεξιές δυνάμεις από περιοχές-προπύργια των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων ή και της Αριστεράς, δεν κατανοούνται και ερμηνεύονται συλλήβδην ως οφειλόμενες στον λαϊκισμό. Δεν εξετάζεται γιατί οι πυρήνες του AfD είναι στην κατεστραμμένη από την Τρόιχαντ πρώην Ανατολική Γερμανία, ούτε γίνεται αναφορά στις επιπτώσεις από την εσωτερική αποικιοκρατία που έχουν επιβάλλει οι συντηρητικοί και οι σοσιαλιστές μετά το 1989. Δεν συνδυάζουν την άνοδο του Vox πρώτα στην Ανδαλουσία με τις αποτυχίες του περιφερειακού σοσιαλιστικού κόμματος, την υφαρπαγή της αγροτικής γης από τον τουρισμό και την φτωχοποίηση των παραγωγών. Δεκαετίες σκανδάλων από τη Δεξιά και το Δημοκρατικό Κόμμα στις ιταλικές περιφέρειες και στην κεντρική πολιτική σκηνή έχουν επιτρέψει να ξεφυτρώσουν παντού πυρήνες της Λέγκας και των Αδελφών της Ιταλίας, εκεί που ήταν παλιά «κόκκινα κάστρα». Μπορεί να κράτησε η Εμίλια-Ρομάνα, αλλά αυτό έγινε χάρη στις «Σαρδέλες», πέρα από τα παραδοσιακά κόμματα του δημοκρατικού τόξου, με ένα ποσοστό της ακροδεξιάς που τρομάζει. Μήπως να θυμηθούμε κι’ εμείς σε ποιες περιοχές είχε τους πυρήνες της η Χρυσή Αυγή;
Η ταξική και γεωγραφική θέση των ελίτ τις εμποδίζει να καταλάβουν ότι οι πολίτες έχουν απαυδήσει και εκδικούνται τα κόμματα του δημοκρατικού κατεστημένου, όποτε τους ζητηθεί η γνώμη, όπως έγινε και με το Μπρέξιτ. Κάποιοι ζουν στις ξεχασμένες περιοχές της Ευρώπης, περιθωριοποιημένοι από τη λιτότητα, ενώ άλλοι που ζουν σε ανεπτυγμένες περιοχές αντιμετωπίζουν «νέες» ανισότητες στην κατανομή εισοδήματος, στην πρόσβαση στην εκπαίδευση και στην κατοικία, ως εργαζόμενοι/ες φτωχοί/ες, όπως στην Ιρλανδία. Όλοι και όλες όμως ζουν «κάπου», και όταν δεν υπάρχει πειστική αριστερή πρόταση για την καθημερινότητά τους, γυρίζουν την πλάτη στα παραδοσιακά κόμματα, δεξιά και αριστερά, και επιλέγουν ακροδεξιές και ξενοφοβικές δυνάμεις που εκμεταλλεύονται την παρουσία των μεταναστών/προσφύγων. Η καθ’ ημάς Αριστερά στην Ελλάδα και την Ευρώπη θα καταλάβει τη σημασία του χώρου και της γεωγραφίας; Θα δώσει προσοχή στο τοπικό και στο συγκεκριμένο ή θα επαναλαμβάνει αυτάρεσκα γενικότητες;
Σημείωση:
Βλ. μεταξύ άλλων και το βιβλίο μου Τοπία της Κρίσης στη Νότια Ευρώπη. Στα μονοπάτια της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης, Αλεξάνδρεια 2018, Αθήνα.
