Τα κέντρα κράτησης μεταναστών έκαναν την είσοδό τους στην ειδησεογραφία σαν ένα «τεχνικό ζήτημα» της νέας μεταναστευτικής πολιτικής, που ουσιαστικά εξαντλήθηκε στην παράθεση ειδήσεων για τη δημιουργία τους και στα προβλήματα με τις τοπικές κοινωνίες. Οι άνθρωποι που μεταφέρονταν και κρατούνταν σε αυτά ήταν απόντες από τα κείμενα, τα οποία τους ανέφεραν συνήθως ως έναν αριθμό συλληφθέντων στο πλαίσιο του «Ξένιος Ζευς», λειτουργώντας όπως και η κοινωνία: Μετά τον εξοστρακισμό τους από τη δημόσια θέα έπαυαν να αποτελούν «είδηση». Έτσι, η ειδησεογραφία για τα κέντρα κράτησης έριξε ένα πέπλο σιωπής που καταδίκασε σε σχεδόν μιντιακή ανυπαρξία και λησμονιά τους έγκλειστους, για να επικεντρωθεί στις «αγωνίες» και την «ανασφάλεια» των εκτός των τειχών «αγανακτισμένων κατοίκων» από τη γειτνίαση με τους κρατούμενους μετανάστες.

Ήδη από το Μάρτιο του 2012, οι ανακοινώσεις για την πρόθεση δημιουργίας «κέντρων φιλοξενίας αλλοδαπών» που θα συλλαμβάνονταν στις σχετικές επιχειρήσεις άρχισαν να απασχολούν την ειδησεογραφία με τρόπο, τίτλους και αιτιάσεις που θα επαναλαμβάνονταν συστηματικά τους επόμενους μήνες, εστιάζοντας δηλαδή λεπτομερώς στις αντιδράσεις των τοπικών κοινωνιών και στις διαμαρτυρίες ή τα επεισόδια που προκλήθηκαν. «Μετανάστες: “εμφύλιοι” για τα στρατόπεδα», «Μπλόκο από τους Περιφερειάρχες, διχασμένες οι τοπικές κοινωνίες», «Πουθενά δεν θέλουν τα κέντρα, αντιδράσεις από δημάρχους», έγραφαν οι τίτλοι σε κείμενα που μετέφεραν εικόνες ότι «αποφασισμένοι να φτάσουν στα άκρα εμφανίζονται φορείς και κάτοικοι της περιοχής» και δηλώσεις πως «δεν θα γίνουμε χωματερή της Αθήνας», «δεν θα αφήσουμε να καταστρέψουν την πόλη μας», «κίνδυνος για την υγεία μας». Στη δε περίπτωση της Αμυγδαλέζας, επί ημέρες διαβάζαμε για «επεισόδια», «κλείνουν τους δρόμους διαμαρτυρόμενοι», «κατεβάζει τα ρολά ο Δήμος» και δηλώσεις του δημάρχου για μια «όζουσα εστία με στοιβαγμένους χιλιάδες ταλαίπωρους και υγειονομικά ανεξέλεγκτους συνανθρώπους», αλλά και κατοίκων που διαμαρτύρονταν “να τους πάρουν στη Γυάρο” ή “έχω πάρει χρυσαυγίτες, θα ‘ρθουν σε λίγο”».

Η Αμυγδαλέζα άρχισε να λειτουργεί εσπευσμένα λίγες ημέρες πριν από τις εκλογές του Μαΐου, σαν «προεκλογικό πυροτέχνημα εις άγραν πολιτικών οφελών», όπως σχολίαζαν αρκετά δημοσιεύματα. Είναι τότε που ενώ διαβάσαμε τις επισημάνσεις της Επιτρόπου Σεσίλια Μάλμστρομ για διασφάλιση προδιαγραφών αξιοπρεπών και ανθρώπινων συνθηκών διαβίωσης, μία εφημερίδα επέλεξε να γράψει: «Φτιάχνουν στρατόπεδα με όρους παιδικής κατασκήνωσης», μιλώντας για συνθήκες που ισοδυναμούν με παροχές ξενοδοχείου 5 αστέρων, όπως ακριβώς «επιχειρηματολογούσε» και η Χρυσή Αυγή.

Μετά τις εκλογές του Ιουνίου, τα κέντρα κράτησης έπαψαν σχεδόν να απασχολούν την ειδησεογραφία και επανήλθαν στην επικαιρότητα με την έναρξη της επιχείρησης «Ξένιος Ζευς». Έκτοτε ένας καταιγισμός δημοσιευμάτων ενημέρωναν για κάθε σχετική πρωτοβουλία («25 νέα κέντρα κράτησης λαθρομεταναστών», «και 35 ανενεργά στρατόπεδα στη μάχη», «δέκα νέα κέντρα στην περιφέρεια» «και τρία στην Αττική»), αναφέροντας συχνά τη χωροθέτηση, τη χρηματοδότηση, την υποδομή, τη χωρητικότητα, κι άλλες λεπτομέρειες, ενώ σε ελάχιστα διαβάσαμε πως «για τα νησιά έχει γίνει σχεδιασμός που περιλαμβάνει στρατόπεδα φιλοξενίας και κέντρα πρώτης υποδοχής», ανακαλύπτοντας έτσι πως υπάρχουν κι άλλης λειτουργικότητας και στόχου χώροι που απευθύνονται στους μετανάστες.

Το μεγαλύτερο ωστόσο μέρος των σχετικών δημοσιευμάτων ανέδειξε αυτό που στις αρχές Αυγούστου –με αφορμή τα πρώτα κέντρα στην Κομοτηνή και την Ξάνθη– συμπύκνωνε ένας τίτλος: «Αγκάθι τα κέντρα κράτησης στη “σκούπα” του Ξένιου Δία», δηλαδή τις ενστάσεις, αντιδράσεις και μάχες που δόθηκαν, συνήθως με τη Χρυσή Αυγή να πρωτοστατεί σε όλα τα επεισόδια. Συχνά ως τίτλοι υιοθετούνταν εμπρηστικές δηλώσεις όπως « Ο υπουργός φέρνει τον πόλεμο», «Δεν θα γίνουμε αποθήκη λαθρομεταναστών, «Δεν είναι τόπος εδώ να φέρνουν ό,τι… περισσεύει» ή «Έξω οι μετανάστες από τη Θράκη». Τα δημοσιεύματα θύμιζαν πολεμικό ανακοινωθέν, με την συστηματική επανάληψη εκφράσεων όπως «επί ποδός» και «ξεσηκωμός» και «καζάνι που βράζει η περιοχή» και «συμπλοκές με ΜΑΤ».

Την ίδια πολεμική ατμόσφαιρα μετέφεραν τα κείμενα που επί ημέρες απασχόλησαν τον Τύπο για αυτές τις «μάχες» εναντίον των κέντρων κράτησης, με πλέον εμβληματική εκείνη στο στρατόπεδο της Κορίνθου στα τέλη Αυγούστου του 2012. Οι δηλώσεις του δημάρχου πως «αιτία πολέμου είναι η μεταφορά μεταναστών» και «έχουμε πόλεμο και στον πόλεμο όλα επιτρέπονται» συνοδεύονταν από λεπτομερείς περιγραφές των κινητοποιήσεων «αγανακτισμένων πολιτών» και των έκτροπων που προκάλεσε η Χρυσή Αυγή. Κάποια δημοσιεύματα έδωσαν μάλιστα το λόγο στη Χρυσή Αυγή, προβάλλοντας επιχειρήματά της όπως «κανένας νόμος δεν προβλέπει τη μετατροπή στρατοπέδων σε κέντρα τουρισμού για λαθρομετανάστες» ή δίνοντάς της βήμα για να ακουστεί η ψευδοπροπαγάνδα τού «θα είμαστε πάντα στο πλευρό των δοκιμαζόμενων Ελλήνων». Άλλα επέλεξαν να προβάλουν δηλώσεις κατοίκων που ενέτειναν το κλίμα ξενοφοβίας, όπως: «Θα φοβόμαστε για τα παιδιά μας. Ποιος θα μπορέσει να μας διαβεβαιώσει πως δεν θα πηδήξουν τη μάντρα του στρατοπέδου οι Πακιστανοί να βιάσουν τα παιδιά μας;» Και μόνο ένα επεσήμανε την «πολιτική σπέκουλα» που αναπτύσσεται σε περιοχές όπου χαιρετίζουν τις «επιχειρήσεις σύλληψης λαθρομεταναστών και το “καθάρισμα” των πόλεων» αλλά ξεσηκώνονται όταν οι συλληφθέντες μεταφέρονται στα στρατόπεδα αυτών των πόλεων.

Η ίδια ακριβώς τακτική ακολουθήθηκε και με την επόμενη «μεγάλη μάχη» στο Παρανέστι Δράμας τον Οκτώβριο. Δεκάδες δημοσιεύματα έγραφαν ξανά για «πόλεμο», ότι «βγήκαν οι καραμπίνες», έγιναν «συγκρούσεις κατοίκων και ακροδεξιών με την αστυνομία», και ανέλυαν σχολαστικά τις «διαδηλώσεις», «το κλείσιμο των σχολείων», τις «περιπολίες για την αποτροπή μεταφοράς λαθρομεταναστών». Δεν έλειψαν, δε, δημοσιεύματα που επέλεξαν να μεταφέρουν δηλώσεις κατοίκων, οι οποίοι, υπερασπιζόμενοι τον άνθρωπο που άνοιξε πυρ, έλεγαν πως “θόλωσε το μυαλό του όταν είδε την εγγονή να λιποθυμά από τα χημικά και εξηγούσαν γενικά το πρόβλημα με ένα «οι συνθήκες κράτησης στο πρώην στρατόπεδο δεν είναι ικανοποιητικές για τους κατοίκους».

Φράσεις ανάλογες με αυτό το «οι συνθήκες κράτησης δεν είναι ικανοποιητικές για τους κατοίκους» κατέκλυσαν μια ειδησεογραφία από την οποία έλειψαν τα ρεπορτάζ για το πόσο ικανοποιητικές ήταν σύμφωνα με τις διεθνείς υποχρεώσεις της χώρας οι συνθήκες κράτησης και διαβίωσης των μεταναστών ή η διασφάλιση των δικαιωμάτων τους. Ένα μήνα μετά τη λειτουργία του κέντρου στην Αμυγδαλέζα, ένα ρεπορτάζ έκανε «αυτοψία», παρουσιάζοντας τις καλές υποδομές του και δίνοντας λόγο σε ένα κρατούμενο για να δηλώσει: «Καλά είναι εδώ», σαν να μην υπήρχε κανένα πρόβλημα με τη λειτουργία του. Και τον Οκτώβριο, η επίσκεψη της Επιτρόπου Μάλμστρομ στα κέντρα κράτησης σε Κομοτηνή, Ροδόπη και Έβρο, έγινε αφορμή για λίγα δημοσιεύματα. Τα ίδια κείμενα που έγραφαν για «ικανοποίηση», «για πρώτη φορά δεν υπήρξαν επικρίσεις», «εύσημα για την ελληνική κυβέρνηση», ανέφεραν ότι «λύγισε η Επίτροπος από τις εικόνες που αντίκρισε», αλλά και για κρατούμενους που διαμαρτύρονταν ότι «δεν είμαστε εγκληματίες, γιατί είμαστε φυλακή;» και ζητούσαν καλύτερο φαγητό, περίθαλψη και σεβασμό στα ανθρώπινα δικαιώματα. Μόνο σε ένα από αυτά διαβάσαμε ότι η Επίτροπος έκανε λόγο για ανεπαρκείς συνθήκες κράτησης των μεταναστών στα κέντρα, όπως και για ελλιπή υγειονομική περίθαλψη.

Μόνο σε ελάχιστα άρθρα γνώμης διαβάσαμε επίσης για «αυθαίρετους ελέγχους και μεταγωγές» στα κέντρα κράτησης ή τις επικρίσεις και καταγγελίες διεθνών και ανθρωπιστικών οργανώσεων και μεταναστευτικών φορέων για κακοποιήσεις κρατουμένων. Μόνο σε ένα ρεπορτάζ διαβάσαμε για ζωές που καταστράφηκαν γιατί νόμιμοι μετανάστες σύρθηκαν σε κέντρα κράτησης χάνοντας τη δουλειά τους. Και επίσης μόνο σε ένα διαβάσαμε για Ιρακινό νόμιμο μετανάστη που δέχθηκε άγρια ρατσιστική επίθεση στην Εγνατία όπου περιφερόταν αναζητώντας –ελλείψει χρημάτων– τρόπο να επιστρέψει στην Αθήνα: Οι αρχές που τον μετέφεραν αυθαίρετα στο κέντρο κράτησης της Κομοτηνής, όταν διαπίστωσαν ότι είχε νόμιμη άδεια παραμονής και εργασίας, τον άφησαν μεν ελεύθερο αλλά δεν φρόντισαν ως όφειλαν να εξασφαλίσουν την επιστροφή του στον τόπο διαμονής του.

Ενδεικτικό της στάσης του Τύπου είναι το γεγονός ότι όροι όπως «κέντρα κλειστής φιλοξενίας παράνομων μεταναστών», «στρατόπεδα κράτησης», «στρατόπεδα λαθρομεταναστών», «κέντρα πρώτης υποδοχής και κράτησης», «κέντρα κράτησης», «κέντρα προσωρινής διαμονής λαθρομεταναστών» και «κέντρα φύλαξης» χρησιμοποιήθηκαν αδιάκριτα (και πολλές φορές στο ίδιο κείμενο) για να περιγράψουν στην ουσία μόνο τα κέντρα κράτησης μεταναστών. Μόνο πέντε από τα εκατοντάδες δημοσιεύματα επεσήμαναν, έστω και εν συντομία, ότι με βάση το εθνικό και ευρωπαϊκό δίκαιο είναι άλλα τα κέντρα πρώτης υποδοχής, στα οποία γίνεται η ταυτοποίηση των νεοεισερχομένων, άλλα τα κέντρα φιλοξενίας που αφορούν σε όσους έχουν κάνει αίτηση ασύλου και άλλα τα κέντρα κράτησης για όσους πρόκειται να απελαθούν, και διαφορετικές οι λειτουργίες τους. Και, ανάμεσά τους, μόνο ένα αναλύει αυτό το ευρωπαϊκό μοντέλο σε πέντε κράτη μέλη της Ε.Ε. Μόνο σε δύο άρθρα διαβάσαμε τις επισημάνσεις του επικεφαλής του Γραφείου της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες στην Αθήνα, ότι «η διοικητική κράτηση είναι αμφίβολης νομιμότητας και αποτελεί ατελέσφορο μέτρο, εάν δεν συνοδεύεται από έναν αποτελεσματικό μηχανισμό επιστροφών στις χώρες καταγωγής» ή ότι ανάμεσα σε αυτούς που μεταφέρονται στα νέα κέντρα «υπάρχουν ομάδες με διαφορετικές ανάγκες και χαρακτηριστικά: αιτούντες άσυλο που δεν μπόρεσαν να υποβάλουν αίτημα, πρόσφυγες που δεν ζήτησαν άσυλο, θύματα βασανιστηρίων ή trafficking, ασυνόδευτα παιδιά, μετανάστες που εξέπεσαν της νομιμότητας λόγω γραφειοκρατικών κωλυμάτων» και άρα απαιτείται ειδική μέριμνα στην αντιμετώπιση αυτών των ανθρώπων μετά τη σύλληψή τους.

Ενώ υπήρξαν κάποια άρθρα με αναλυτικές περιγραφές του πώς θα είναι οι υλικές υποδομές των κέντρων κράτησης (ιατρεία, χώροι προσευχής, κλπ), κανένα δεν σημείωσε τις υποχρεώσεις τις οποίες έχει η Πολιτεία, βάσει της διεθνούς νομοθεσίας, για τη λειτουργία τους όσον αφορά στα δικαιώματα των κρατουμένων και το πώς διασφαλίζονται, ή το πώς και εάν έχουν στελεχωθεί τα κέντρα υποδοχής –αλλά και αντίστοιχα τα κέντρα κράτησης όπου μεταφέρονται οι συλληφθέντες των αστυνομικών επιχειρήσεων– με το απαραίτητο προσωπικό (από διερμηνείς έως δικηγόρους) ώστε να εγγυηθούν την απρόσκοπτη πρόσβαση σε αίτημα ασύλου όσων δικαιούνται διεθνούς προστασίας. Ούτε ένα ρεπορτάζ δεν αναζήτησε πόσοι από τους κρατούμενους ανήκαν σε αυτήν τη κατηγορία ή είχαν τη δυνατότητα να υποβάλουν αίτηση ασύλου.

Έτσι, η εικόνα που κατασκεύασαν τα μίντια για αυτά τα κέντρα διαμόρφωσε μια θολή και μονόπλευρη αντίληψη του κοινού, στερώντας του τη δυνατότητα όχι μόνο να γνωρίσει αν οι ακολουθούμενες διαδικασίες είναι συμβατές με τη διεθνή πρακτική και αν γίνονται σεβαστά τα δικαιώματα των ανθρώπων που μεταφέρονται σε αυτά, αλλά κυρίως να αποτιμήσει μέτρα που αφορούν σε «ανθρώπους», λέξη που απουσίασε από την αναφορά σε «λαθρομετανάστες». Διαβάζοντας κανείς αυτή την ενδεικτική μερίδα του Τύπου το οκτάμηνο της έρευνας, η αίσθηση που αποκόμιζε εν τέλει ήταν ότι οι κρατούμενοι δεν ήταν άνθρωποι, παρά «παράνομα» και επικίνδυνα για την κοινωνία στοιχεία –απλοί αριθμοί– που δεν δικαιούνται… δικαιωμάτων.