Τις προάλλες, όταν η ταινία του Γιώργου Λάνθιμου τιμήθηκε με κάμποσα βραβεία BAFTA, ο Κυρ. Μητσοτάκης συγχάρηκε με τουίτ στα αγγλικά τον σκηνοθέτη, όπου ανέφερε: Congratulations Yorgos Lanthimos for the great success of The Favorite at the #BAFTA 2019….

«Μάθε πρώτα πώς λένε την ταινία και μετά δώσε συγχαρητήρια» ήταν το δηκτικό σχόλιο του πρώτου σχολιαστή, ενώ και αρκετοί άλλοι επισήμαναν ότι ο τίτλος της ταινίας γράφεται κάπως διαφορετικά: The Favourite και όχι The Favorite.

Μικρό το κακό, φυσικά. Δεν πρόκειται για ανορθογραφία, αλλά για διπλοτυπία. Στα αμερικάνικα αγγλικά γράφουν favor, honor, color, ενώ στα βρετανικά αγγλικά favour, honour, colour και αυτή είναι μια από τις γνωστότερες ορθογραφικές διαφορές ανάμεσα στις δυο γλωσσικές ποικιλίες -υπάρχουν και άλλες, ίσως όμως όχι τόσες ώστε να δικαιώνουν το παλιό ευφυολόγημα ότι η Αγγλία και οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι δυο χώρες που χωρίζονται από μια κοινή γλώσσα (φαίνεται πως το είπε ο Τζορτζ Μπέρναρντ Σόου, ο οποίος βέβαια ήταν Ιρλανδός).

Οπότε, θα ήταν άδικο να κατηγορήσουμε τον καημένο τον Κούλη για λειψή γνώση της αγγλικής αν και καλά θα έκανε να ελέγξει τον τίτλο της ταινίας πριν συγχαρεί τον σκηνοθέτη της.

Όσο για τον ελληνικό τίτλο, είναι «Η ευνοουμενη». Επίτηδες δεν έβαλα τόνο, διότι και στο τρέιλερ της ταινίας αλλά και στην αφίσα της ο τίτλος γράφεται με κεφαλαία, Η ΕΥΝΟΟΥΜΕΝΗ, κι έτσι δεν ξέρουμε αν ο Λάνθιμος θα ήθελε να τονίζεται ο ελληνικός τίτλος της ταινίας του «Η ευνοούμενη» ή «η ευνοουμένη».

Όταν πρωτοέγραψα για την ταινία, έβαλα τόνο στην παραλήγουσα, «Η ευνοουμένη», επειδή θεώρησα πως όταν η μετοχή έχει ουσιαστικοποιηθεί (και σημαίνει την ερωμένη ενός εστεμμένου) παροξύνεται ενώ όταν παίζει ρόλο επιθέτου (π.χ. η ευνοούμενη παράταξη) τονίζεται στην προπαραλήγουσα. Ωστόσο, στη μεγάλη τους πλειοψηφία οι αναφορές στα ελληνικά μέσα τονίζουν τη λέξη στην προπαραλήγουσα, Η ευνοούμενη, οπότε αυτό θα πάρουμε για σωστό εκτός αν ο Λάνθιμος εκφράσει άλλη άποψη.

Τα αγγλικά είναι γλώσσα που δεν έχει γραμματικό γένος, οπότε από τον τίτλο The Favourite δεν μπορούμε να ξέρουμε αν γίνεται λόγος για ευνοούμενο ή ευνοούμενη (ή έστω ευνοουμένη). Το ίδιο συμβαίνει και με άλλα ουσιαστικά όπως friend, lover, κτλ. όπου δεν ξέρεις από τα πριν αν πρόκειται για φίλο ή φίλη, εραστή ή ερωμένη κτλ. Οπότε, δεν ξέρω τι φαντάζεται ο Άγγλος ή ο Αμερικάνος όταν διαβάζει τον τίτλο, αν δεν έχει συμφραζόμενα ή εικόνα. Υπήρχαν, βλέπετε, στην ιστορία και άντρες ευνοούμενοι – ο Ορλόφ ας πούμε ήταν ο ευνοούμενος της Μεγάλης Αικατερίνης.

Στην ταινία, βέβαια, έχουμε την ευνοούμενη, την ερωμένη να πούμε, της βασίλισσας Άννας, που πρώτα είναι η Σάρα και μετά η Aμπιγκέιλ. Σε άρθρο του στη Lifo, ο ιστορικός Γ. Μαυρογορδάτος κάνει πολύ κόπο για να δείξει ότι κακώς παρουσιάζεται λεσβία η βασίλισσα, σε σημείο που οι αναγνώστες του άρθρου να μένουν με την εντύπωση ότι τα περί λεσβιακών σχέσεων τα έβγαλαν από την κοιλιά τους οι σεναριογράφοι. Μου έκανε εντύπωση επίσης το αφ’υψηλού ύφος του κ. Μαυρογορδάτου, που δεν δικαιολογείται από την ποιότητα του άρθρου του -μπορεί ας πούμε να ψέγει τη Βικιπαίδεια, αλλά το άρθρο της Βικιπαίδειας δίνει στον αναγνώστη περισσότερες ιστορικές πληροφορίες από το δικό του, ενώ σε άλλον ιστότοπο (που σας τον συνιστώ) μπορεί να βρει κανείς ακόμα πιο πολλά.

Βλέπουμε λοιπόν ότι οι φήμες για λεσβιακές σχέσεις ανάμεσα στις πρωταγωνίστριες μπορεί να απορρίπτονται από τους περισσότερους ιστορικούς της εποχής, όμως υπήρχαν ως φήμες -και μάλιστα η (πραγματική) Σάρα μοίραζε μια μπαλάντα που είχε γράψει ένας Ουίγος, όπου κατηγορούσαν την Αμπιγκέιλ ότι επιδίδεται σε σκοτεινές πράξεις τη νυχτα:

Her secretary she was not / Because she could not write / But had the conduct and the care / Of some dark deeds at night

Κακώς ο κ. Μαυρογορδάτος αποσιωπά την πληροφορία αυτή ενώ επίσης ενοχλητική είναι η αναφορά του σε «αμαρτωλές πράξεις», που δείχνει μια ελαφρά ομοερωτοφοβία. Ίσως όμως να έχω πάρει από κακό μάτι τον κ. Μ. από τότε που διάβασα το μπεστ-σέλερ του για τον εθνικό διχασμό που το βρήκα, καθώς μάλιστα είχα διαβάσει αρκετά για την εποχή από πρωτογενείς πηγές, κατώτερο των προσδοκιών μου.

Αλλά εμείς εδώ λεξιλογούμε. Kαι αφού λεξιλογούμε, πρέπει να πούμε δυο λόγια για τη λέξη favourite, για το φαβορί αλλά και για τη φαβορίτα, διότι θα το προσέξατε πως αυτές οι λέξεις συγγενεύουν.

Η αγγλική λέξη ανάγεται, μέσω γαλλικών, στο λατινικό favor που θα πει εύνοια.

Στα ελληνικά έχουμε τρεις λέξεις από αυτή τη ρίζα.

Έχουμε πρώτα απ’ όλα το φαβορί, που πρέπει να μπήκε στη γλώσσα μας από την ιπποδρομιακή ορολογία, και είναι δάνειο από τα γαλλικά, favori, που σημαίνει τον ευνοημένο, τον προτιμώμενο -από τα προγνωστικά των επαϊόντων. Η λέξη χρησιμοποιείται για όλες τις αθλητικές συναντήσεις και το αντίθετό της είναι μια άλλη δάνεια λέξη, το αουτσάιντερ.

Φαβοριτισμός είναι η ευνοιοκρατία, η προώθηση κάποιων ευνοουμένων κατά παράβαση της αξιοκρατίας -για παράδειγμα, η εκάστοτε αντιπολίτευση μπορεί να πει ότι στις τελευταίες τοποθετήσεις διευθυντών στα νοσοκομεία επικράτησε ο φαβοριτισμός.

Ωστόσο, αν γκουγκλίσετε τη λέξη θα δείτε να χρησιμοποιείται πολύ στο αθλητικό στοίχημα, με φράσεις όπως «Υπερβολικός ο φαβοριτισμός της Νταρουσάφακα» που δεν σημαίνει ότι η συμπαθής τουρκική ομάδα… προωθείται αναξιοκρατικά αλλά ότι θεωρείται φαβορί ενώ δεν θα έπρεπε να είναι.

Όπως είχα γράψει σε περσινό άρθρο, εικάζω ότι ο ορος δημιουργήθηκε από τους ασχολούμενους με το ποδοσφαιρικό στοίχημα. Πράγματι, σε στοιχηματζίδικες εφημερίδες και ιστοτοπους βλέπω φράσεις οπως «Ο φαβοριτισμός της Κυριακής» που υποθέτω πως σημαίνουν «Η επιλογή των φαβορί για το δελτιο στοιχήματος της Κυριακής».

Και εδώ που τα λέμε, η κανονική σημασία του όρου δεν έχει ετυμολογική διαφάνεια στα ελληνικά, διότι πρέπει να ξέρεις γαλλικά και να ξέρεις οτι favori, πέρα από την αθλητική σημασία, είναι ο ευνοούμενος, αυτός που προωθείται από κάποιον ισχυρό για να καταλάβει μια θέση.

Οπότε, εξηγείται ο στοιχηματιζίδικος σχηματισμός της λεξης, αν και δεν βιάζομαι να υιοθετήσω τον νεοπαγή όρο -θα μείνω στην παλιά σημασία αν και θα περίμενα να καταγράψουν τα λεξικά και τη νεότερη.

Θα μπορουσαμε βέβαια, με την ίδια λογική, να λέγαμε ότι «μετά το 1980 ο φαβοριτισμός του Σταμάτη Κόκοτα έπαψε να έχει απήχηση» -όχι πια απο το φαβορί αλλά από τις φαβορίτες.

Κι έτσι περνάμε στην τρίτη λέξη, τις φαβορίτες. Δάνειο από τα ιταλικά είναι. Στα ιταλικά, βέβαια, la favorita είναι κυριως η ευνοούμενη, υπάρχει και όπερα του Ντονιτσέτι La favorite/la favorita, αλλά στον πληθυντικό le favorite είναι οι φαβορίτες, η ανάπτυξη τριχοφυΐας στα μάγουλα κάτω από τ’ αυτιά, αυτές που έχει ο Κόκοτας. Το ιταλικό λεξικό μου λέει ότι στα ιταλικά η λέξη εμφανίστηκε τον 19ο αιώνα ως δάνειο από τα γαλλικά.

Mάλιστα σε κείμενο του 1877 γραφεται ότι: «Μερικοί που ντρέπονται να είναι Ιταλοί και θέλουν με κάθε ευκαιρια να δείχνουν τη δουλοπρέπειά τους αποκαλούν Favoriti εκείνο το τμήμα της γενειάδας που φυτρώνει στα μάγουλα, αυτό που οι άντρες της Τοσκάνης το λένε Le Fedine διότι έτσι δίνουν απόδειξη (fede) της ανδροπρέπειάς τους». Από την άλλη, το γαλλικό λεξικό λέει ότι ο γαλλικός όρος (les favoris, πληθυντικός αρσενικού) είναι παλαιότερο δάνειο από τα ιταλικά. Το γαλλικό favoris έχει περάσει και στα τουρκικά, favori. Πάντως, η εντύπωσή μου είναι πως η κατεξοχήν λέξη για τις φαβορίτες, τουλάχιστον τις κοντές, δεν είναι ούτε στα γαλλικά ούτε στα ιταλικά ομόρριζη της φαβορίτας. Στα γαλλικά, όπως έμαθα στον κουρέα μου είναι pattes, πόδια (ζώου) κατά λέξη, ίσως επειδή μοιάζουν με τα πόδια του λαγού.

Έγραψα περίπου 1200 λέξεις και δεν είπα πώς μου φάνηκε η ταινία. Μου άρεσε η ταινία, η πρώτη του Λάνθιμου που βλέπω, και για την τεχνική της αρτιότητα, και για τους τρεις πρωταγωνιστικούς ρόλους -και για την πρωτοτυπία να μην έχει κανέναν αξιόλογο άντρα πρωταγωνιστή, που δεν είναι τυχαίο μάλλον. Αλλά εγώ δεν είμαι κριτικός κινηματογράφου -αν είδατε την ταινία μπορείτε κι εσείς να σχολιάσετε τη φαβορίτα του Λάνθιμου.