Τη συνέντευξη πήρε
η Ιωάννα Δρόσου
Εκτός από τις οικονομικές συνέπειες της κρίσης, ποιες άλλες πλευρές της βιώνει η ελληνική κοινωνία;
Εδώ και δυόμιση χρόνια η ελληνική κοινωνία βιώνει μια πρωτοφανή και πολυδιάστατη κρίση με βασικό χαρακτηριστικό τη συνεχή επιδείνωση των συμπτωμάτων της. Έτσι, ενώ η κρίση - αν αφήσουμε κατά μέρος τις διεθνείς ή / και ευρωπαϊκές πτυχές της - εκδηλώνεται αρχικά ως δημοσιονομική κρίση, στη συνέχεια μεταμορφώνεται σε χρηματοοικονομική κρίση, κατόπιν σε βαθιά ύφεση της πραγματικής οικονομίας και τον τελευταίο χρόνο σε ανθρωπιστική κρίση. Κατά την άποψή μου, όμως, οι επιπτώσεις αυτές πρέπει να λογίζονται όχι ως αποτέλεσμα της κρίσης καθεαυτής, αλλά ως συνέπεια της συγκεκριμένης πολιτικής διαχείρισης της κρίσης, δηλαδή της πολιτικής της «εσωτερικής υποτίμησης», που επιλέχθηκε από την ελληνική κυβέρνηση το 2010 σε συνεννόηση με τους δανειστές και τους εταίρους μας. Θα πρέπει, με άλλα λόγια να συνειδητοποιήσουμε ότι η επιδείνωση των συμπτωμάτων της κρίσης είναι προϊόν μιας γενικευμένης εφαρμογής της πολιτικής της «εσωτερικής υποτίμησης»
Με ποιον τρόπο αυτή η πολιτική οξύνει τις επιπτώσεις της κρίσης;
Η πολιτική της «εσωτερικής υποτίμησης» είναι μια πολιτική άμεσης ή έμμεσης περιστολής των εισοδημάτων. Η μείωση των εισοδημάτων οδηγεί στη μείωση των καταναλωτικών αλλά και των επενδυτικών δαπανών, δηλαδή σε ύφεση με μείωση του ΑΕΠ και αύξηση της ανεργίας. Κι αυτό ανατροφοδοτεί τη δημοσιονομική κρίση εξαιτίας της υστέρησης των εσόδων στον κρατικό προϋπολογισμό, με αποτέλεσμα έναν φαύλο κύκλο ή ένα σπιράλ ύφεσης. Σε καθημερινό επίπεδο αυτό σημαίνει ότι ολοένα και περισσότερα στρώματα στην ελληνική κοινωνία αδυνατούν να καλύψουν βασικές βιοτικές τους ανάγκες είτε εξαιτίας απότομης μείωσης των εισοδημάτων τους είτε εξαιτίας μείωσης των κρατικών δαπανών σε νευραλγικούς τομείς, όπως είναι η υγεία.
Πώς έχουν εγγραφεί οι επιπτώσεις της κρίσης στο πολιτικό σύστημα;
Ήδη αυτό που ανέφερα ως γενικευμένη αποτυχία της κρατικής πολιτικής είναι, κατά την άποψη μου, η σημαντικότερη επίπτωση της κρίσης στο πολιτικό σύστημα, δεδομένου ότι έχει πλήξει καίρια ολόκληρη τη διαδικασία παραγωγής κρατικών πολιτικών. Και αυτό δεν πρέπει να γίνει αντιληπτό μόνο ως έλλειψη αποτελεσματικότητας. Αντίθετα, και αυτό πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα, πρόκειται για βαθειά υπονόμευση της νομιμοποιητικής βάσης στο σύνολο των κρατικών πολιτικών. Αυτή η κρίση νομιμοποίησης, η οποία εκφράστηκε και στο εκλογικό αποτέλεσμα των δύο τελευταίων εκλογικών αναμετρήσεων, αποτυπώθηκε δηλαδή και στην εκλογική συμπεριφορά των ελλήνων πολιτών, πρέπει να μας απασχολήσει περισσότερο. Και αυτό επειδή πρόκειται στην ουσία για μία κρίση πολιτικής εκπροσώπησης κοινωνικών στρωμάτων και μερίδων κοινωνικών τάξεων, οι οποίες για αρκετές δεκαετίας ήταν τάξεις-στηρίγματα του συνασπισμού εξουσίας. Αυτή ακριβώς η κρίση εκπροσώπησης μεταφράζεται στην κοινή συνείδηση αλλά και στην τρέχουσα δημοσιότητα ως ρευστότητα του πολιτικού σκηνικού. Και όπως αντιλαμβάνεσθε, αυτή η έννοια της ρευστότητας ελάχιστη σχέση έχει με την παρατεταμένη προεκλογική περίοδο, η επίκληση της οποίας υπήρξε αναπόσπαστο κομμάτι του προεκλογικού παιχνιδιού.
Βέβαια, πρέπει στο σημείο αυτό να επισημάνουμε και μια τάση - η οποία προς το παρόν μόνο ως τάση μπορεί να καταγραφεί - αναφορικά με τη διάταξη των πολιτικών δυνάμεων και των κομματικών σχηματισμών. Από τη μεταπολίτευση και μετά η διάταξη των πολιτικών δυνάμεων και κατ’ επέκταση η πολιτική εκπροσώπηση γινόταν κατά μήκος του γνωστού άξονα «Δεξιά - Αντιδεξιά». Σήμερα αυτή η διάταξη φαίνεται να αλλάζει καθώς οι πολιτικές δυνάμεις κινούνται πλέον σε τεταρτημόρια που έχουν σχηματιστεί από δύο αλληλοτεμνόμενους άξονες: ο πρώτος από αυτούς είναι ο άξονας «Δεξιά-Αριστερά», ο οποίος τέμνεται από ένα δεύτερο άξονα «Μνημόνιο-Αντιμνημόνιο». Εάν αυτή η τάση θα παγιωθεί είναι κάτι που θα φανεί στο μέλλον και εξαρτάται από τις μορφές πολιτικής εκπροσώπησης προς τις οποίες θα κινηθούν οι τάξεις-στηρίγματα που προανέφερα.
Αναφέρατε προηγουμένως ότι μεγάλα τμήματα του πληθυσμού αδυνατούν να καλύψουν βασικές βιοτικές τους ανάγκες. Αυτό σημαίνει ότι ένα από τα «θύματα» της κρίσης είναι και το κοινωνικό κράτος;
Στην περίπτωση της Ελλάδας θα είμαστε πιο κοντά στην αλήθεια εάν μιλάγαμε για σύστημα κοινωνικής προστασίας και όχι για κοινωνικό κράτος, το οποίο υπήρξε για ορισμένο χρονικό διάστημα προνόμιο των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών δημοκρατιών. Πράγματι, αυτό το σύστημα κοινωνικής προστασίας υπήρξε ένα από τα πρώτα «θύματα» της κρίσης, εν μέρει γιατί ήταν ήδη ευάλωτο, αναποτελεσματικό και υπολειμματικό. Γνωρίζουμε σήμερα ότι οι κοινωνικές δαπάνες στην Ελλάδα ούτε περιορίζουν το ποσοστό της φτώχειας ούτε μειώνουν τις εισοδηματικές ανισότητες. Και αυτό δεν οφείλεται αποκλειστικά και μόνο στο ύψος τους, αλλά κυρίως στη σύνθεσή τους. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τα απολογιστικά στοιχεία των προϋπολογισμών του 2008-2010, ακριβώς τα δύο τρίτα των συνολικών κοινωνικών δαπανών του κρατικού προϋπολογισμού (συμπεριλαμβανομένων και των δαπανών από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων) κατευθύνονταν σε επιχορηγήσεις των φορέων κοινωνικής ασφάλισης. Την ίδια περίοδο και εξαιτίας της πολιτικής δημοσιονομικής εξυγίανσης, υπήρξαν μεγάλες περικοπές τόσο στον τομέα της υγείας όσο και σε εκείνον της εκπαίδευσης. Αυτά, σε σχέση με τις δημόσιες δαπάνες. Από την άλλη μεριά, πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι το σύστημα κοινωνικής προστασίας χρηματοδοτείται κατά τα τρία τέταρτα από την ίδια τη μισθωτή σχέση. Σε μια περίοδο, επομένως, που η μισθωτή σχέση έχει πληγεί τόσο με την καταστροφή θέσεων απασχόλησης και την αύξηση στο ποσοστό των ανέργων όσο και με τη διεύρυνση και πύκνωση ευέλικτων σχέσεων απασχόλησης είναι αυτονόητο αυτό το συγκεκριμένο σύστημα κοινωνικής προστασίας να αδυνατίζει ολοένα και περισσότερο και ολοένα και περισσότερα τμήματα του πληθυσμού να περιθωριοποιούνται.
Αυτή η έρπουσα κοινωνική περιθωριοποίηση είναι ένα σημάδι ότι η κρίση έχει πλήξει και τις ίδιες τις κοινωνικές σχέσεις;
Ιστορικά γνωρίζουμε ότι οι οικονομικές κρίσεις μεταβάλλουν ριζικά παγιωμένες σχέσεις και συμπεριφορές. Κατ’ αρχάς εντείνουν τις εξατομικευμένες στρατηγικές επιβίωσης ή ενθαρρύνουν ορισμένες μορφές ιδιοτελούς, ας μου επιτραπεί ο όρος, φιλαλληλίας, όπως μια επιφανειακή σύσφιξη των οικογενειακών δεσμών. Από την άλλη μεριά, οδηγούν και σε αύξηση ανομικών συμπεριφορών, όπως οι αυτοκτονίες. Σε κάθε περίπτωση, όμως, περιορίζουν το πεδίο της ελευθερίας και της αυτονομίας στην κοινωνική συμπεριφορά. Για παράδειγμα ένα ενήλικο νεαρό άτομο αναγκάζεται να στηρίζεται στην πατρική οικογένεια, επειδή δεν έχει τα μέσα να «φτιάξει από μόνο του τη ζωή του» όπως συνηθίζουμε να λέμε. Με την έννοια αυτή, η κρίση, εκτός από την οικονομία και την πολιτική, πλήττει στην πραγματικότητα και συστατικές για την αστική κοινωνία αξίες, όπως είναι αυτή της ελευθερίας.
Απέναντι σε αυτήν την τάση κοινωνικής περιθωριοποίησης, αλλά και με δεδομένη την αδυναμία του συστήματος κοινωνικής προστασίας, πώς μπορούμε να σχολιάσουμε τη δράση αλλά και την περαιτέρω ενεργοποίηση πρωτοβουλιώ πολιτών και δικτύων αλληλεγγύης;
Θεωρώ ότι ο ρόλος που επιτελούν στη σημερινή συγκυρία τέτοιου είδους πρωτοβουλίες και κινήματα βάσης, μπορεί να αποδειχτεί σημαντικός, γιατί είναι ένα είδος αναχώματος απέναντι στην τάση για περιθωριοποίηση μεγάλων μερίδων του πληθυσμού. Σε κάθε περίπτωση, δεν μπορούν να υποκαταστήσουν το δημόσιο σύστημα κοινωνικής προστασίας, όπως ένα ασθενοφόρο δεν μπορεί να υποκαταστήσει το κέντρο υγείας ή το νοσοκομείο. Ωστόσο, υπάρχει και μία πτυχή στη δράση αυτών των συλλογικοτήτων που έχει, κατά την άποψή μου, ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Και η πτυχή αυτή είναι ο εμπλουτισμός της πολιτικής με στοιχεία άμεσης δημοκρατίας, κάτι που φαίνεται να χρειάζεται σήμερα το γερασμένο και κουρασμένο σύστημα εκπροσώπησης.
* Ο Διονύσης Γράβαρης είναι καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Κρήτης.
