Στην εισαγωγή της στο βιβλίο Mapping Social Reproduction [Χαρτογράφηση της κοινωνικής αναπαραγωγής], Pluto Press, London, 2017, επιμελήτριά του Τίτι Μπατατσάρια υιοθετεί τον ορισμό της κοινωνικής αναπαραγωγής από τις Τζοάνα Μπρένερ και Μπάρμπαρα Λάσλετ:
«[Κοινωνική αναπαραγωγή] είναι οι δραστηριότητες και οι στάσεις, οι συμπεριφορές και τα συναισθήματα, οι ευθύνες και οι σχέσεις, που εμπλέκονται άμεσα στη διατήρηση της ζωής, σε καθημερινή και διαγενεακή βάση. Περιλαμβάνει διάφορα είδη κοινωνικά αναγκαίας εργασίας-πνευματικής, φυσικής, και συναισθηματικής-που έχουν στόχο να παρέχουν τα μέσα που είναι αναγκαία, από ιστορική, κοινωνική και βιολογική σκοπιά, για τη διατήρηση και την αναπαραγωγή του πληθυσμού. Μεταξύ άλλων, η κοινωνική αναπαραγωγή περιλαμβάνει τον τρόπο με τον οποίο παρέχονται η τροφή, η ένδυση και η στέγαση, τον τρόπο στήριξης και κοινωνικοποίησης των παιδιών, τον τρόπο παροχής της φροντίδας στους ηλικιωμένους και τους ανάπηρους, και τον τρόπο κατασκευής της σεξουαλικότητας».
Όπως αναφέρει η Άνκιτσα Τσάκαρντιτς (Ankica Čakardić), αναπληρώτρια καθηγήτρια κοινωνικής φιλοσοφίας και της φιλοσοφίας του φύλου του Πανεπιστημίου του Ζάγκρεμπ, στο άρθρο της που δημοσιεύτηκε στις 22 Μαρτίου 2019 στο πολύ καλό ελληνικό ηλεκτρονικό περιοδικό marginalia ( https://marginalia.gr/arthro/theoria-koinonikis-anaparagogis- -diaforetikes-theseis/ ), η πρώιμη θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής ανιχνεύεται στα κείμενα των ιστορικών μορφών της ρωσικής επανάστασης, Κλάρα Τσέτκιν, Ρόζα Λούξεμπουργκ, Ναντέζντα Κωνσταντίνοβα Κρούπσκαγια και Αλεξάνδρα Κολοντάι. Η εξέλιξη της θεωρίας της κοινωνικής αναπαραγωγής συμβάδισε με τις αντιθέσεις στο παγκόσμιο φεμινιστικό κίνημα, και κινήθηκε μεταξύ της λεγόμενης «πολιτικής της (έμφυλης) ταυτότητας» που υπέστη την σκληρή κριτική μεταξύ άλλων και της γνωστής μας Νάνσυ Φρέιζερ, και μιας (μαρξιστικής) «ενοποιητικής θεωρίας», που κι αυτή συγκέντρωσε τις ισχυρές επικρίσεις της άλλης πλευράς.
Από την πλευρά μας, στο πλαίσιο της αναζήτησης κειμένων με αναφορά στην πανδημία πέσαμε, επάνω σε δύο συνεντεύξεις των προαναφερθέντων θεωρητικών μαρξιστριών-φεμινιστριών, της Τίτι Μπατατσάρια και της Νάνσυ Φρέηζερ, οι οποίες έχουν ένα σπουδαίο έργο στη θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής. Στο χώρο που μας παραχωρεί η Εποχή δημοσιεύουμε σήμερα αποσπάσματα από τις απαντήσεις τους σ’ αυτές τις συνεντεύξεις.
Η Φρέιζερ είναι καθηγήτρια φιλοσοφίας και πολιτικής επιστήμης στο New School for Social Research της Νέας Υόρκης. Είναι γνωστή μεταξύ άλλων για την κριτική της στις «πολιτικές της ταυτότητας», και την αντίθεσή της στο λεγόμενο «φιλελεύθερο φεμινισμό». Το 2016, ήταν η ομιλήτρια στη 10η ετήσια διάλεξη στη μνήμη του Πουλαντζά που διοργάνωσε στην Αθήνα το Ινστιτούτο Νίκος Πουλαντζάς (για το έργο της, βλ. την εισαγωγική ομιλία στην ίδια εκδήλωση της Μαρίας Καραμεσίνη στο https://www.transform-network.net/el/mplogk/article/10th-nicos-poulantza...).
Η Μπατατσάρια είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια ιστορίας της Νοτιοανατολικής Ασίας και διευθύντρια διεθνών σπουδών στο πανεπιστήμιο Πέρντιου της πολιτείας Ινδιάνα των Ηνωμένων Πολιτειών. Εκτός από τη θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής, το συγγραφικό της έργο περιλαμβάνει βιβλία και άρθρα για τη μαρξιστική θεωρία, το φύλο, την ισλαμοφοβία και τη θέση των γυναικών στις ισλαμικές χώρες. Δραστηριοποιείται, εδώ και πολλά χρόνια, στο κίνημα για τα δικαιώματα του παλαιστινιακού λαού, καθώς και σε άλλα κινήματα σε τοπικό και διεθνές επίπεδο.
Να σημειώσουμε εδώ ότι η Φρέιζερ και η Μπατατσάρια είναι, μαζί με την Σίντσια Αρούτσα, συγγραφείς του μεταφρασμένου σε πολλές γλώσσες αντικαπιταλιστικού φεμινιστικού βιβλίου Feminism for the 99%. A Manifesto [Φεμινισμός για το 99%. Ένα μανιφέστο], Verso, London 2019.
Τη συνέντευξη της Φρέιζερ πήρε η δημοσιογράφος Κλιό Τσανγ για το ηλεκτρονικό περιοδικό VICE με τίτλο «Taking Care of Each Other Is Essential Work», στις 7 Απριλίου 2020 (https://www.vice.com/en_us/article/jge39g/taking-care-of-each-other-is-e...). Τη συνέντευξη της Μπατατσάρια πήρε η συγγραφέας και δημοσιογράφος Σάρα Τζάφι, και δημοσιεύτηκε στο ηλεκτρονικό περιοδικό Dissent με τίτλο «Social Reproduction and the Pandemic», στις 2 Απριλίου 2020 (https://www.dissentmagazine.org/online_articles/social-reproduction-and-...)
Μετάφραση, Επιμέλεια: Χάρης Γολέμης
TITI ΜΠΑΤΑΤΣΑΡΙΑ
Ο καπιταλισμός ιδιωτικοποιεί τη ζωή και κοινωνικοποιεί το θάνατο
Ο καλύτερος, κατά την γνώμη μου, ορισμός της κοινωνικής αναπαραγωγής είναι οι δραστηριότητες και οι θεσμοί που είναι αναγκαίοι για τη δημιουργία της ζωής, της διατήρησή της και τη διαδοχή των γενεών.
Η δημιουργία της ζωής είναι εξ ορισμού συνυφασμένη με τη γέννηση. Αλλά, για να διατηρηθεί η ζωή, απαιτούνται ένα σωρό άλλες δραστηριότητες, όπως η καθαριότητα, η διατροφή, το μαγείρεμα, το πλύσιμο των ρούχων. Υπάρχουν και άλλες φυσικές και θεσμικές ανάγκες: ένα σπίτι για να μένεις, δημόσιες εγκαταστάσεις αναψυχής, πάρκα, μετασχολικά προγράμματα, σχολεία, πανεπιστήμια.
Τις δραστηριότητες και τους θεσμούς που εμπλέκονται στη διαδικασία της δημιουργίας και της διατήρησης της ζωής αποκαλούμε, αντίστοιχα, εργασία αναπαραγωγής και θεσμούς κοινωνικής αναπαραγωγής. Αλλά η κοινωνική αναπαραγωγή είναι επίσης ένα πλαίσιο. Είναι ο φακός μέσα από τον οποίο μπορούμε να δούμε τον κόσμο γύρω μας και να τον κατανοήσουμε. Μας επιτρέπει να εντοπίσουμε την πηγή του πλούτου στην κοινωνία μας, που είναι τόσο η ανθρώπινη ζωή όσο και η ανθρώπινη εργασία.
Κυρίαρχη η παρουσία γυναικών
Το καπιταλιστικό πλαίσιο είναι το αντίθετο της δημιουργίας ζωής: είναι η δημιουργία εμπορευμάτων ή η δημιουργία κέρδους. Οι υποστηρικτές του καπιταλιστικού συστήματος καπιταλισμός ρωτούν: «Πόσα εμπορεύματα μπορείς να παράγεις;», γιατί τα εμπορεύματα παράγουν κέρδος. Αυτό που τους ενδιαφέρει δεν είναι οι επιπτώσεις των εμπορευμάτων στους ανθρώπους, αλλά η δημιουργία μιας αυτοκρατορίας εμπορευμάτων, ένα νεκρομαντείο στο οποίο ο καπιταλισμός είναι ο υπέρτατος κυρίαρχος.
Στις περισσότερες από τις δραστηριότητες και τις θέσεις εργασίας του τομέα της κοινωνικής αναπαραγωγής-στον οποίο υπάγονται τα επαγγέλματα του κλάδου της υγείας, η διδασκαλία, οι εργασίες καθαρισμού-είναι κυρίαρχη η παρουσία των γυναικών. Και επειδή ο καπιταλισμός είναι ένα σύστημα δημιουργίας εμπορευμάτων, αυτές οι δραστηριότητες και αυτές οι εργαζόμενες είναι σοβαρά απαξιωμένες. Οι εργαζόμενες στην κοινωνική αναπαραγωγή είναι αυτές που πληρώνονται χειρότερα, οι πρώτες που απολύονται, και εκείνες που αντιμετωπίζουν συνεχή σεξουαλική παρενόχληση και συχνά άμεση βία.
Οι αποκαλύψεις του κορωνοϊού
Η κρίση του κορωνοϊού ξεκαθάρισε με έναν τραγικό τρόπο δύο πράγματα. Πρώτον, ότι ήταν σωστό αυτό που έλεγαν εδώ καιρό οι φεμινίστριες για την κοινωνική αναπαραγωγή, ότι η εργασία της φροντίδας είναι η βασική, δηλαδή η πιο σημαντική εργασία που γίνεται στην κοινωνία. Τώρα που είμαστε σε απομόνωση στο σπίτι, κανένας και καμία δεν λέει: «Χρειαζόμαστε χρηματιστές και ειδικούς στις τραπεζικές επενδύσεις». Αυτό που λένε όλοι και όλες είναι: «Να συνεχίσουν να δουλεύουν οι νοσοκόμες και οι καθαρίστριες, να μείνουν ανοιχτές οι υπηρεσίες που μαζεύουν τα σκουπίδια, να συνεχιστεί η παραγωγή τροφίμων». Φαγητό, καύσιμα, στέγη, καθάρισμα: αυτές είναι οι «βασικές υπηρεσίες».
Η κρίση αποκάλυψε, επίσης με τραγικό τρόπο, πόσο ανίκανος είναι ο καπιταλισμός να αντιμετωπίσει μια πανδημία. Είναι προσανατολισμένος στη μεγιστοποίηση του κέρδους και όχι στη διατήρηση της ζωής. Οι υποστηρικτές του συστήματος θεωρούν ότι το μεγαλύτερο θύμα αυτού που συμβαίνει είναι η οικονομία, και όχι οι αναρίθμητες ανθρώπινες ζωές που χάνονται. Κάποιοι ηγέτες, όπως ο Τραμπ και ο Τζόνσον, θεωρούν την οικονομία ένα ανυπεράσπιτο παιδάκι, είναι έτοιμοι να την προστατεύσουν με τα αστραφτερά σπαθιά τους.
Εν τω μεταξύ, ο κλάδος της υγείας στις Ηνωμένες Πολιτείες έχει διαλυθεί από την ιδιωτικοποίηση και τα μέτρα λιτότητας. Αυτό που υποστήριζα πάντα ήταν ότι ο καπιταλισμός ιδιωτικοποιεί τη ζωή και τη δημιουργία της ζωής, αλλά μετά την πανδημία νομίζω ότι πρέπει να το αναδιατυπώσω: «Ο καπιταλισμός ιδιωτικοποιεί τη ζωή και κοινωνικοποιεί το θάνατο».
Το «επίδομα πανδημίας» και άλλα αιτήματα
Στις Ηνωμένες Πολιτείες σχεδόν το 90% των εργαζομένων στην παροχή υπηρεσιών υγείας στο σπίτι και των βοηθών νοσοκόμων είναι γυναίκες. Πάνω από το 50% είναι έγχρωμες γυναίκες. Δεν ξέρω ακριβώς-κανείς δεν ξέρει-πόσες από αυτές είναι χωρίς χαρτιά, και συνεπώς διπλά ευάλωτες, τόσο λόγω του κινδύνου να χάσουν τη δουλειά τους, όσο και εξ αιτίας των αιφνιδιαστικών ελέγχων της Υπηρεσίας Μετανάστευσης. Η μέση αμοιβή τους είναι 10 δολάρια την ώρα και οι πιο πολλές δεν έχουν δικαίωμα αναρρωτικής άδειας μετ’ αποδοχών ή ασφάλιση υγείας. Οι περισσότερες υπηρεσίες υγείας στη χώρα μας διατηρούνται από τη δουλειά αυτών των γυναικών.
Ένα αίτημα που πρέπει να προβάλουμε σήμερα είναι η άμεση νομοθέτηση ενός ειδικού επιδόματος, του «επιδόματος πανδημίας» όπως το λέω, για το σύνολο των εργαζόμενων στην φροντίδα που σήμερα διακινδυνεύουν την ίδια τη ζωή τους. Πρέπει επίσης να απαιτήσουμε την άμεση πραγματοποίηση επενδύσεων σε υλικές υποδομές και υπηρεσίες υγείας, την επίταξη των ιδιωτικών νοσοκομείων και των ιδιωτικών παρόχων υγείας, όπως έκανε η Ισπανία. Να απαιτήσουμε επίσης την παροχή υπηρεσιών φροντίδας για το παιδί και την άμεση οικονομική ενίσχυση όλων των εργαζόμενων, ειδικά εκείνων που αναγκαστικά συνεχίζουν να πηγαίνουν στη δουλειά τους.
Τέλος ένα επείγον αίτημά μας πρέπει να είναι η αναστολή των ελέγχων της Υπηρεσίας Μετανάστευσης και των απελάσεων που εμποδίζουν την πρόσβαση εκείνων που είναι χωρίς χαρτιά στις υπηρεσίες υγείας.
Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι η Ιρλανδία και η Πορτογαλία ψήφισαν επίσης νόμους που επεκτείνουν τη χρονική διάρκεια της βίζας όλων όσων την έχουν αποκτήσει και κατάργησαν το καθεστώς του μετανάστη χωρίς χαρτιά.
Το επιχείρημα ότι, [εξ αιτίας της μείωσης της ατμοσφαιρικής ρύπανσης λόγω της μείωσης της κυκλοφορίας αυτοκινήτων και της διακοπής λειτουργίας των ρυπογόνων βιομηχανιών, ΣτΜ), ο κορωνοϊός έχει σημάνει τον κώδωνα του κινδύνου για την επικείμενη καταστροφή του πλανήτη είναι ένα οικο-φασιστικό επιχείρημα. Αντίθετα, έχει σημάνει τον κώδωνα του κινδύνου που μας υποδεικνύει την ανάγκη μετασχηματισμού του τρόπου οργάνωσης της κοινωνίας.
Αν, όταν καταπολεμηθεί ο ιός, επιστρέψουμε στην προηγούμενη κοινωνική κατάσταση, αυτό θα σημαίνει ότι η πανδημία δεν μας δίδαξε τίποτα.
Έξαρση των περιπτώσεων ενδοοικογενειακής κακοποίησης
Η αναγκαστική παραμονή μας στο σπίτι μας βοήθησε να δούμε πόσο ωραίο είναι να απολαμβάνουμε κάποια πράγματι μαζί με τα άτομα που συγκατοικούμε. Όμως, ας μην ξεχνάμε ότι το σπίτι στον καπιταλισμό, ενώ παρέχει ασφάλεια και προστασία, μπορεί να είναι και ένα πεδίο απίστευτης βίας.
Πριν δυο ημέρες, επικοινώνησε μαζί μου μέσω μέιλ ένα ίδρυμα κατά της ενδοοικογενειακής βίας στο οποίο παλιότερα πρόσφερα εθελοντική εργασία, και με ρώτησε αν θα ήμουν διατεθειμένη να επιστρέψω, γιατί πρόβλεπαν μια έξαρση των κρουσμάτων βίας.
Οι αναφορές όλων των φεμινιστριών συντροφισσών μου στη Βραζιλία, τη Σρι Λάνκα και την Ινδία περιέχουν την ίδια διαπίστωση: μια έξαρση των περιπτώσεων ενδοοικογενειακής κακοποίησης. Χρειαζόμαστε φυσική απομόνωση και κοινωνική αλληλεγγύη, όχι κοινωνική απομόνωση. Δεν είναι δυνατόν να αγνοήσουμε τον ηλικιωμένο γείτονά μας που μένει απέναντι και δεν πρέπει να πάει στο σουπερμάρκετ για λόγους προστασίας της υγείας του. Δεν επιτρέπεται να αγνοήσουμε τη συνάδελφό μας που έρχεται στη δουλειά με υπερβολικό μέικ απ γύρω από τα μάτια της και λέει ότι χτύπησε το κεφάλι της σε μια πόρτα.
Οι περισσότεροι δείχνουν αυτή την αλληλεγγύη παρά το γεγονός ότι ελάχιστα ενθαρρύνονται για τη στάση τους από τους κυβερνήτες μας. Οι δάσκαλοι περνούν με τα αυτοκίνητά τους από τα σπίτια των μαθητών τους, και τους λένε με χειρονομίες: «Όλα θα πάνε καλά!». Η σχολική μου περιφέρεια, όπως και πολλές άλλες, παρέχουν γεύματα σε όλους τους νέους και τις νέες κάτω των δεκαοκτώ ετών. Στην πολιτεία μου, την Ινδιάνα, γίνεται παράδοση γευμάτων στο σπίτι. Αυτές και πολλές άλλες εξαιρετικές πράξεις αλληλεγγύης, αγάπης και φροντίδας, που έχουν ανθίσει μέσα σ’ αυτή την τρομερή κρίση. μας γεμίζουν ελπίδα για το μέλλον.
ΝΑΝΣΥ ΦΡΕΪΖΕΡ
Αναγκαία μια σοσιαλιστική φεμινιστική αναδιοργάνωση της κοινωνίας
Η «κρίση της φροντίδας» και η συμπίεση του τομέα της κοινωνικής αναπαραγωγής υπάρχει πριν από την εμφάνιση του COVID-19. Ο νεοφιλελευθερισμός, δηλαδή ο σύγχρονος καπιταλισμός, εντάσσει μαζικά τις γυναίκες στο αμειβόμενο εργατικό δυναμικό, ενώ ταυτόχρονα ο χρηματοπιστωτικός τομέας ασκεί φοβερή πίεση στις κυβερνήσεις να μειώσουν τις κοινωνικές δαπάνες στο πλαίσιο της κατ’ ευφημισμόν αποκαλούμενης λιτότητας.
Το αποτέλεσμα είναι ότι οι γυναίκες απασχολούνται πολλές ώρες ως μισθωτές εργαζόμενες, την ίδια στιγμή που οι παρεχόμενες υπηρεσίες κοινωνικής πρόνοιας, οι οποίες θα μπορούσαν ενδεχομένως να καλύψουν το κενό της φροντίδας στο σπίτι, μειώνονται διαρκώς. Να προσθέσουμε σε όλα αυτά ότι οι πραγματικοί μισθοί πέφτουν παρά την τεράστια αύξηση των κερδών, κάτι που σημαίνει ότι κάθε νοικοκυριό χρειάζεται όλο και πιο πολλές ώρες μισθωτής εργασίας για να έχει το εισόδημα που χρειάζεται για τη συντήρησή του. Σ’ αυτές τις συνθήκες ποιος θα κάνει την απλήρωτη εργασία της φροντίδας;
Η φροντίδα έγινε ορατή
Η αιτία της σοβαρής κρίσης της φροντίδας είναι οι ελάχιστες δημόσιες επενδύσεις που έχουν γίνει για τη στήριξη της κοινωνικής αναπαραγωγής, και η μεταφορά όλο και περισσότερων πόρων και ανθρώπινων ικανοτήτων στον ιδιωτικό κερδοσκοπικό τομέα. Ο κορωνοϊός μάς δείχνει το τεράστιο κόστος που έχουμε υποστεί εξ αιτίας αυτής της κατάστασης. Αυτό το κόστος συσσωρεύεται επί δεκαετίες, αν όχι περισσότερο-είναι ο απλήρωτος λογαριασμός της κοινωνικής αναπαραγωγής. Ταυτόχρονα, η πανδημία έχει δώσει ένα νέο νόημα στην έννοια του «καταστροφικού καπιταλισμού». Η πανδημία δεν είναι μια καταστροφή που δεν μπορεί να αντιμετωπίσει ο καπιταλισμός. Η καταστροφή είναι ο ίδιος ο καπιταλισμός. Να γιατί η ανάγκη μιας σοσιαλιστικής- φεμινιστικής αναδιοργάνωσης της κοινωνίας είναι επιτακτική.
Η εργασία της φροντίδας δεν είναι μόνο η οικογενειακή φροντίδα. Δεν περιλαμβάνει μόνο το πλυντήριο που βάζουν οι γυναίκες στο σπίτι, αλλά και την εκπαίδευση, την υγεία και άλλες παρεχόμενες υπηρεσίες, που συνήθως παρέχονται από δημόσιους υπαλλήλους.
Λόγω της πανδημίας η παροχή υπηρεσιών υγείας έχει αποκτήσει μεγάλη ορατότητα. Μας απασχολεί ποιος είναι ασφαλισμένος και ποια όχι, ποιος μπορεί να πάει στο γιατρό και ποια όχι, ποια έχει πρόσβαση στην άμβλωση και ποια όχι. Όμως η παροχή υγείας εξαρτάται και από την ύπαρξη υποδομών, που περιλαμβάνουν τα νοσοκομεία, τις κλινικές, τον ατομικό προστατευτικό εξοπλισμό του προσωπικού, τους αναπνευστήρες. Για την παροχή των φροντίδων υγείας είναι αναγκαίες και αυτές οι υλικές υποδομές.
Εργασία της φροντίδας και παραγωγικό σύστημα
Δεν είναι μόνο ότι η φροντίδα έχει γίνει ορατή. Νομίζω ότι αρχίζουμε να βλέπουμε ότι η παραγωγή και η αναπαραγωγή είναι τόσο αλληλένδετες, ώστε η παροχή της φροντίδας να μην είναι δυνατή χωρίς την ύπαρξη υλικών υποδομών.
Και στο βαθμό που το παραγωγικό σύστημα έχει σκοπό το κέρδος, υπάρχουν τεράστιοι ανορθολογισμοί κάθε είδους που προκαλούν την κατάρρευση της εφοδιαστικής αλυσίδας, η οποία είναι αναγκαία για την παροχή της φροντίδας. Αυτό είναι το πιο σημαντικό συμπέρασμα που έχω βγάλει από όσα συμβαίνουν στη σημερινή περίοδο της πανδημίας. Εμείς, οι σοσιαλίστριες φεμινίστριες, πάντοτε τονίζαμε σε βαθμό υπερβολής μάλιστα τη σημασία της φροντίδας. Νομίζω, όμως, ότι τώρα βλέπουμε και την άλλη πλευρά της. Δεν ισχύει μόνο ότι το παραγωγικό σύστημα εξαρτάται από την εργασία της φροντίδας, αλλά και ότι η εργασία της φροντίδας εξαρτάται από το παραγωγικό σύστημα. Στη συγκεκριμένη στιγμή, το καπιταλιστικό παραγωγικό σύστημα που έχει σκοπό το κέρδος είναι μια από τις βασικές αιτίες της συμφόρησης και των ανορθολογισμών που παρατηρούνται στον τομέα της παροχής υπηρεσιών φροντίδας.
Αυτό ισχύει και πέρα από την φροντίδα υγείας. Αφορά την απλή συνέχιση της λειτουργίας και τη μη μόλυνση του διατροφικού συστήματος, καθώς και τη διάκριση των εργαζόμενων μεταξύ εκείνων που παρέχουν βασικές, δηλαδή αναγκαίες υπηρεσίες, και των άλλων. Όλα αυτά κραυγάζουν για την χρησιμότητα της σοσιαλιστικής φεμινιστικής ανάλυσης.
Ευρύτερο ακροατήριο
Υπάρχουν πολλά χρήσιμα μαθήματα που μπορούμε να πάρουμε από όσα συμβαίνουν στη διάρκεια της παρούσας κρίσης. Ένα παράδειγμα είναι οι εργαζόμενες στα σούπερ μάρκετ. Στις συνθήκες της πανδημίας όλοι καταλαβαίνουμε γιατί η εργασία τους είναι τόσο αναγκαία, και συνεπώς γιατί πρέπει να κάνουμε ό, τι μπορούμε για να εξασφαλιστεί η φροντίδα των παιδιών τους και του νοικοκυριού τους, την οποία δεν μπορούν να προσφέρουν οι ίδιες.
Αυτό είναι εύκολα κατανοητό. Εκείνο, όμως, που είναι πολύ σημαντικό είναι ότι η κρίση αναγκάζει τους ανθρώπους να αρχίσουν να σκέφτονται έξω από τα καθιερωμένα πλαίσια. Δεν μπορούμε να ξαναγυρίσουμε στις ίδιες παλιές κοινοτοπίες, που είναι πια ολοφάνερα άχρηστες και επιζήμιες.
Έτσι, σε καιρούς σαν και αυτόν που ζούμε, οι ριζοσπαστικές ιδέες μπορούν να έχουν ένα ευρύτερο ακροατήριο. Αυτό είναι σπουδαίο. Είναι επίσης αναγκαίο να αρθούμε όλες και όλοι στο ύψος των περιστάσεων, να σκεφτούμε και να προσπαθήσουμε από κοινού να αναπτύξουμε το όραμα μιας νέας κοινωνίας, να ψάξουμε να βρούμε ένα νέο τρόπο που θα μας επιτρέψει να βγούμε από την πανδημία όχι στην ίδια, αλλά στην απέναντι όχθη.
Χρειαζόμαστε, τέλος, μια στρατηγική που θα μας βοηθήσει να πείσουμε ευρύτερα στρώματα της κοινωνίας ότι αυτός είναι ο δρόμος που πρέπει να ακολουθήσουμε.
