Στο πρόσφατα μεταφρασμένο στα ελληνικά δοκίμιό του με τίτλο «Η ιστορία είναι μια σύγχρονη λογοτεχνία» (εκδ. Πόλις) ο πολωνοεβραϊκής καταγωγής Γάλλος συγγραφέας Ιβάν Ζαμπλονκά διεκδικεί τη σχέση λογοτεχνίας και ιστορίας ως έναν νέο τρόπο προσέγγισης της ιστορικής γραφής μέσα από κείμενα που προάγουν τις γνώσεις για το παρελθόν ευνοώντας επίσης τη βαθύτερη κατανόησή του. Η αμφίδρομη σχέση λογοτεχνίας και ιστορίας υπήρξε άλλωστε πάντοτε στενή, ενώ αυτό που συνήθως αποκαλούμε ιστορικό μυθιστόρημα αποτελεί ένα από τα πλέον δημοφιλή και ευπώλητα είδη της τέχνης του λόγου. Η ιστορική έρευνα αποτελεί, από την άλλη, συχνά ένα από τα εργαλεία του λογοτέχνη, ακόμη κι εκτός του αυστηρού ορισμού του είδους. Ιστορικά στοιχεία προσδίδουν συχνά στη μυθοπλασία, στο προϊόν της επινόησης του συγγραφέα, ένα αναγκαίο πλαίσιο εντός του οποίου ξεδιπλώνεται η λογοτεχνική αφήγηση. Την ίδια στιγμή, η επινοημένη ιστορία, το προϊόν της φαντασίας του λογοτέχνη, μπορεί εξίσου να διδάσκει, να αποκαλύπτει και να αναδεικνύει τη βαθύτερη αλήθεια ιστορικών γεγονότων. Πραγματικότητα και επινόηση συναντιούνται συχνά εντός του λογοτεχνικού κειμένου φωτίζοντας η μια την άλλη.
Πολύ κοντά σε μια τέτοια θεώρηση της στενής σχέσης λογοτεχνίας και ιστορίας, το μυθιστόρημα του Γιώργου Μπουγελέκα «Ο εγγονός της Άννας» επιχειρεί μια μυθοπλαστική αφήγηση ιστορικών γεγονότων και με αφετηρία το κρίσιμο και ανησυχητικό παρόν επιστρέφει στο παρελθόν, και μάλιστα σε μια περίοδο την οποία πολλοί επικαλούνται σήμερα με ποικίλες αφορμές και σε διαφορετικές περιστάσεις.
Η Άννα, μια ηλικιωμένη γυναίκα, ζει στην Αθήνα της κρίσης με την κόρη της, τον γαμπρό της και τον έφηβο εγγονό της Ιάκωβο. Όταν βλέπει τον τελευταίο γοητευμένο από τα συνθήματα και τις πρακτικές των νεοναζί, όταν τον ακούει να καταφέρεται εναντίον των ξένων και να τραγουδά ναζιστικά εμβατήρια, εγκαταλείπει το σπίτι της κόρης της και ξεκινά ένα ταξίδι στο χρόνο, στην προσωπική και οικογενειακή της ιστορία, πολλαπλά αποσιωπημένη τόσο από την ίδια την οικογένειά της, όσο και από τον επίσημο δημόσιο λόγο.
Η Άννα είναι Εβραία. Μικρό κορίτσι στην Ελλάδα της Κατοχής, θα σωθεί από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, όπως πολλοί Εβραίοι της Αθήνας, χάρη σε πολλούς ιστορικούς παράγοντες αλλά και συμπτώσεις. Όμως ας πάρουμε τα πράγματα με τη σειρά. Το μυθιστόρημα του Γιώργου Μπουγελέκα λίγο μόνο στέκεται στο παρόν, το μεγαλύτερο μέρος του το καταλαμβάνει το παρελθόν, η ιστορία της Άννας, αλλά και η ιστορία της Αθήνας και των Εβραίων κατοίκων της κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής. Φτωχοκόριτσο που θα βρεθεί ως υπηρέτρια σε ένα αστικό σπίτι της οδού Δελφών, η Εβραιοπούλα Άννα θα ζήσει τη φρίκη της Κατοχής στους κόλπους μιας ελληνικής οικογένειας που θα την αγκαλιάσει από την πρώτη στιγμή ως μέλος της. Η ιστορία της Άννας αλλά και της οικογένειας του Γιάννη Φιλιππίδη θα συναντηθεί στο μυθιστόρημα με τη μεγάλη ιστορία και την επιχείρηση διάσωσης των Εβραίων της Αθήνας, με τον αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό και τις πλαστές ταυτότητες, αλλά και τον αρχιραβίνο Μπαρζιλάι, με το ΕΑΜ, την αντίσταση, τη ζωή των ανταρτών στα βουνά της Θεσσαλίας, τα Δεκεμβριανά. Η ιστορία της Άννας θα γίνει για τον εγγονό της, έτσι όπως θα του τη διηγηθεί σε κάποιο καφενείο του Θησείου, ταυτοχρόνως μια οικογενειακή βιογραφία, ένα μονοπάτι αυτογνωσίας, αλλά κι ένα μεγάλο μάθημα Ιστορίας με Ι κεφαλαίο. Θα γίνει ένα μάθημα ανθρωπισμού και αξιών, αλλά και η πολύτιμη γνώση πως ο Άλλος βρίσκεται μέσα μας, ένα κομμάτι του είναι και δικό μας.
Η Ιστορία μέσα από μια ιστορία
Πώς πλέκεται η ιστορία μιας μικρής Εβραιοπούλας και μιας ελληνικής οικογένειας μέσα στη δίνη του πολέμου και της Κατοχής, πώς η ζωή διεκδικεί το δικό της μερίδιο μέσα στο χρόνο του θανάτου; Πώς εξακολουθούν να ανθίζουν μέσα σε ζοφερές συνθήκες και ακραίους κινδύνους, η εντιμότητα, η αποδοχή, ο ηρωισμός και η αλληλεγγύη; Πώς ξυπνά ο έρωτας και πώς σφυρηλατείται η φιλία; Γιατί κομμάτια ολόκληρα της ιστορίας μας αποσιωπούνται και μένουν στο περιθώριο, γνώση μονάχα των ειδικών και κάποιων φιλέρευνων αναγνωστών; Το μυθιστόρημα του Γιώργου Μπουγελέκα απαντά στα ερωτήματα αυτά, έχοντας στο κέντρο του δύο πρόσωπα, τη μικρή Εβραιοπούλα Άννα και τον κόσμο που συνδέεται μαζί της, και τον αρχιραβίνο της Αθήνας Ηλί Μπαρζιλάι, που παίρνοντας μια παράτολμη απόφαση, δέχτηκε να φυγαδευτεί από το ΕΑΜ, προκειμένου να μην παραδώσει τα αρχεία της συναγωγής στους Ναζί. Έτσι σώθηκαν οι Εβραίοι της Αθήνας, πολλοί από τους οποίους συμμετείχαν στην αντίσταση και βρέθηκαν κοντά στο ΕΑΜ και τον ΕΛΑΣ. Όπως η αδελφή της Άννας, η Ρόζα, που θα χάσει τη ζωή της στα Δεκεμβριανά.
Mια σύμπτωση, που ίσως δεν είναι τυχαία
Και ο Ιβαν Ζαμπλονκά γράφει το δοκίμιό του για την ιστορία και τη λογοτεχνία ως συμπλήρωμα και θεωρητικό υπόβαθρο ενός προηγούμενου βιβλίου του, της βιογραφίας του παππού και της γιαγιάς του που χάθηκαν στο Άουσβιτς. Δεν είναι τυχαία, νομίζω, αυτή η σύμπτωση. Ο αντισημιτισμός είναι η μήτρα, το πρότυπο κάθε ρατσισμού και πηγή κάθε φασιστικής ιδεολογίας. Η επικαιρότητα αυτής της υπενθύμισης είναι στις μέρες μας επείγουσα ανάγκη. Σε μια περίοδο που στην Ευρώπη και αλλού βλέπουμε την άνοδο ακροδεξιών, φασιστικών και ανοιχτά νεοναζιστικών κομμάτων, αλλά και αυτές ακριβώς τις μέρες στη χώρα μας, όταν κατά τη διάρκεια του πρόσφατου συλλαλητηρίου στη Θεσσαλονίκη βεβηλώνεται το μνημείο του Ολοκαυτώματος, η Ιστορία αποτελεί μια αναγκαία και επείγουσα διδαχή. Η ιστορική ομιλία του Γιάννη Μπουτάρη για την εξόντωση των Εβραίων της Θεσσαλονίκης μου θύμισε ξανά τον πρόσφατα διαβασμένο «Εγγονό της Άννας». «Η σιωπή τρέφει το θηρίο», δήλωσε ο εκπαιδευτικός και συγγραφέας Γιώργος Μπουγελέκας σε πρόσφατη συνέντευξή του στην «Αυγή». Και με το τελευταίο μυθιστόρημά του μας προσφέρει ένα μάθημα Ιστορίας με καθαρή πολιτική ματιά και ερευνητικό μόχθο, αλλά και με μια αγαθότητα που στεφανώνει τους πρωταγωνιστές της ιστορίας του εντέλει ως μήνυμα αποδοχής του Άλλου και αγάπης.
