Στο πεδίο της θρησκευτικής ελευθερίας, αναμφισβήτητα η Ελλάδα διαγράφει μια «λαμπρή» πορεία παραβιάσεων. Μεταξύ των 47 χωρών του Συμβουλίου της Ευρώπης βρίσκεται στην πρώτη θέση, μετρώντας 13 καταδίκες στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, με την Τουρκία, τη Ρωσία και τη Βουλγαρία να ακολουθούν.1 Με την απόφαση Παπαγεωργίου και άλλοι κατά Ελλάδας2, προστέθηκε ακόμη μία καταδίκη, που αφορά την υποχρέωση των γονέων και των μαθητών να δηλώσουν υπεύθυνα ότι δεν είναι χριστιανοί ορθόδοξοι, προκειμένου για την απαλλαγή από το μάθημα των θρησκευτικών.
Αναμενόμενο
Η καταδίκη ήταν αναμενόμενη. Ήδη, το 2002, η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα και ο Συνήγορος του Πολίτη είχαν αποφανθεί ότι μια τέτοια αποκάλυψη πεποιθήσεων προσβάλλει τη θρησκευτική ελευθερία και το δικαίωμα των γονέων να γίνονται σεβαστές οι θρησκευτικές και φιλοσοφικές πεποιθήσεις τους, αφού επιβάλλουν ουσιαστικά μια επαχθή προϋπόθεση για την απαλλαγή.3 Σύστηναν δε στο υπουργείο, όσοι επιθυμούν την απαλλαγή «να ασκούν το δικαίωμά τους αυτό, κατ΄ επίκληση των πεποιθήσεών τους και χωρίς να προβαίνουν σε καμία περαιτέρω διευκρίνιση».4
Ωστόσο, το 2008 και κατόπιν το 2013, οι αντίστοιχες εγκύκλιοι ζητούσαν από τους γονείς και τους μαθητές ή να δηλώσουν ότι δεν είναι χριστιανοί ορθόδοξοι ή να επικαλεστούν λόγους θρησκευτικής συνείδησης. Ο Συνήγορος επανέλαβε ότι μια τέτοια δήλωση αντίκειται στη θρησκευτική ελευθερία5, ενώ η Αρχή έκρινε ότι εφόσον μπορούν να επικαλεστούν λόγους θρησκευτικής συνείδησης, δεν υφίσταται παραβίαση6. Τα πράγματα όμως χειροτέρεψαν επί υπουργίας Α. Λοβέρδου με εγκύκλιο τον Ιανουάριο του 2015, που απαιτούσε υπεύθυνη δήλωση ότι «ο μαθητής δεν είναι Χριστιανός Ορθόδοξος και εξ αυτού επικαλείται λόγους θρησκευτικής συνείδησης«.7
Μετέπειτα προσπάθειες αλλαγής της εγκυκλίου ναυάγησαν κατόπιν αντιδράσεων της Αρχιεπισκοπής, ενώ πολλοί διευθυντές σχολείων δεν δέχονταν τέτοιες δηλώσεις απαλλαγής, αναγνωρίζοντας ότι ζητούν παράνομα ένα ευαίσθητο προσωπικό δεδομένο. Τότε, η Αρχή επανέλαβε ότι θα πρέπει να αρκεί η επίκληση λόγων θρησκευτικής συνείδησης, χωρίς να χρειάζεται δήλωση ότι ο μαθητής δεν είναι χριστιανός ορθόδοξος.8 Ωστόσο, αυτό δεν έγινε σεβαστό. Την άνοιξη του 2017 η εγκύκλιος του 2015 «ενσωματώθηκε» σε απόφαση του τότε υπουργού Κ. Γαβρόγλου, κάτι που επαναλήφθηκε και το 20189.
Η δικαστικός οδός
Επιτέλους είχε ανοίξει ο δρόμος για το δικαστήριο. Η υπόθεση Παπαγεωργίου αφορά την αίτηση ακύρωσης κατά της υπουργικής αυτής απόφασης στο Συμβούλιο της Επικρατείας, το καλοκαίρι του 2017. Το αίτημα όμως για γρήγορη εκδίκαση πριν την έναρξη του σχολικού έτους απορρίφθηκε με την αιτιολογία ότι το θέμα δεν ήταν τόσο σημαντικό, η δίκη αναβλήθηκε οκτώ(!) φορές και τελικά έγινε ένα χρόνο μετά, μαζί με τις αιτήσεις ακύρωσης κατά του μαθήματος των θρησκευτικών.10
Στο μεταξύ, τον περασμένο Σεπτέμβρη η Αρχή έκρινε11 ότι η υπεύθυνη δήλωση ότι ο γονέας ή ο μαθητής δεν είναι χριστιανός ορθόδοξος παραβιάζει τον Γενικό Κανονισμό Προστασίας Δεδομένων. Λίγες μέρες μετά ακολούθησε όμοια κρίση και από το Συμβούλιο της Επικρατείας, το οποίο όμως δεν προσέγγισε το ζήτημα από άποψη θρησκευτικής ελευθερίας12.
Ούτως ή άλλως, η καταδίκη πλέον είχε δρομολογηθεί. Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο αποφάσισε ότι η αποκάλυψη των πεποιθήσεων και μάλιστα σε μορφή υπεύθυνης δήλωσης θέτει ένα δυσανάλογο βάρος στους γονείς και τους μαθητές για να απαλλαγούν από το μάθημα των θρησκευτικών. Με αποτέλεσμα να αποτρέπονται τελικά από το να ζητούν την απαλλαγή, φοβούμενοι το στιγματισμό, ειδικά σε μια μικρή και ομοιογενή θρησκευτικά κοινωνία. Σε κάθε περίπτωση, παραβιάζεται η αρνητική θρησκευτική ελευθερία τους αλλά και το δικαίωμα να γίνονται σεβαστές οι πεποιθήσεις τους στη δημόσια εκπαίδευση.
Ο κύκλος που ξεκίνησε λοιπόν από τις ελληνικές ανεξάρτητες αρχές έκλεισε με μια ευρωπαϊκή καταδίκη για ένα ζήτημα που θα είχε λυθεί 17 χρόνια πριν, αν οι κυβερνήσεις και οι ανώτατοι δικαστές αποφάσιζαν απλά να σεβαστούν τα αυτονόητα για τη θρησκευτική ελευθερία.
*Η Ε. Καλαμπάκου είναι Δ.Ν., μέλος της Ελληνικής Ένωσης για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου
Σημειώσεις:
1. η χώρα είναι 7η εν γένει στις παραβιάσεις, με συνολικά 894 καταδίκες από τις 998 υποθέσεις εναντίον της. Βλ. Στατιστικά στοιχεία του ΕΔΔΑ για την περίοδο 1959-2018, στη διεύθυνση https://www.echr.coe.int/Documents/Stats_violation_1959_2018_ENG.pdf
2. Απόφαση της 31/10/2019, αιτήσεις νο 4762/18 & 6140/18.
3. άρθρο 2 Πρώτου Πρωτοκόλλου ΕΣΔΑ.
4. Βλ. 77Α/2002 απόφαση της Αρχής και Συνήγορος του Πολίτη, Έγγραφο 7.6.2002. Η τότε ισχύουσα εγκύκλιος (Γ2/8904/29.11.95), απαιτούσε ρητή επιλογή μεταξύ τριών ιδιοτήτων («άθρησκος» ή «ετερόδοξος» ή «ετερόθρησκος».
5. Βλ. επιστολή προς το Υπουργείο στις 14/11/2008 στην ιστοσελίδα του Συνηγόρου.
6. Βλ. 4/2015, 94/2015 απόφαση της Αρχής
7. Βλ. Εγκύκλιοι 91109/Γ2/10.07.08, 105071/Γ2/04.08.08, Φ12/977/109744/Γ1/26.08.08, 133099/Γ2/19.09.13 και 12773/Δ2/23.1.2015
8. Βλ. 4/2015, απόφαση της Αρχής για την εγκύκλιο του 2013 και 69/2015 και 94/2015 για την εγκύκλιο του 2015.
9. Όπως πληροφορεί η κυβέρνηση το Δικαστήριο, οι αριθμοί των μαθητών που ζήτησαν απαλλαγή είναι για το έτος 2015/16, 2.467 μαθητές γυμνασιου και λυκείου και 799 μαθητές δημοτικού, για το έτος 2016/17, 4.703 μαθητές γυμνασιου και λυκείου και 978 δημοτικού και για το έτος 2017/18, 2.859 μαθητές γυμνασιου και λυκείου και 876 μαθητές δημοτικού.
10. Στο μεταξύ το ΣτΕ επιβεβαίωσε τον κατηχητικό ορθόδοξο χαρακτήρα του μαθήματος αυτού (660/2018, 926/2018).
11. Βλ. απόφαση 28/2019.
12. ΣτΕ ολ. 1749-1750 που πάλι επιβεβαίωσε τον κατηχητικό χαρακτήρα του μαθήματος.
