Δημοσιεύουμε σήμερα αποσπάσματα από τη Φιλοσοφία του χορού (ο τίτλος που βάλαμε στη σελίδα είναι δικός μας). Όπως σημειώνει ο Π. Παπαδόπουλος, το έργο συνοψίζει «ολόκληρη τη φιλοσοφία του Βαλερύ». Και συνεχίζει: «Το ενδιαφέρον του συγγραφέα για το χορό απορρέει από την ιδιαίτερη αντίληψή για την ίδια την κουλτούρα και τον πολιτισμό που προβάλλεται σ’ αυτή την τέχνη. Μέσα από το χορό εκφράζεται ταυτόχρονα η σωματική διάσταση, η απτότητα και η υλικότητα, συνοδευόμενη από μια διανοητική παραγωγή. Ένας συνδυασμός που δεν έχει προηγούμενο, εάν συγκριθεί με τις άλλες τέχνες».

«Πριν σας γοητεύσει η Μαντάμ Αρζεντίνα, σας έχει αιχμαλωτίσει στον κόσμο της οξυδερκούς και παθιασμένης ζωής που πρόκειται να δημιουργήσει η τέχνη της»: έτσι ξεκινάει ο Βαλερύ. Και τελειώνει παραδίδοντας τους αναγνώστες στην «τέχνη, στο πάθος, στη φλογερή και κομψή πράξη της Μαντάμ Αρζεντίνα». Πρόκειται για την Αntonia Merce y Luque, γνωστή ως «La Argentina», τη σημαντικότερη χορεύτρια και χορογράφο του ισπανικού χορού στον 20ό αιώνα. Το κείμενο παρουσιάστηκε σαν διάλεξη (5.3.1936) και πρωτοδημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση Conferencia (1.1.1.1936), με αφορμή τον θάνατο της χορεύτριας (είχε πεθάνει στις 18 Ιουνίου 1936).

Στρ. Μπ.


Προχωρώ κατευθείαν στο θέμα μου και σας το λέω χωρίς περαιτέρω επεξηγήσεις: ο Χορός, κατά τη γνώμη μου, δεν περιορίζεται σε μια άσκηση, μια ψυχαγωγία, μια διακοσμητική τέχνη και κάποιες φορές σε ένα κοινωνικό παιχνίδι. Είναι κάτι πιο σοβαρό και, κατά κάποιο τρόπο, ιδιαίτερα σεβαστό. Κάθε εποχή που κατανόησε το ανθρώπινο σώμα ή που, τουλάχιστον, ανέδειξε το αίσθημα του μυστηρίου γι’ αυτόν τον οργανισμό, των δυνατοτήτων του, των ορίων του, το συνδυασμό ενεργητικότητας και ευαισθησίας που περικλείει, καλλιέργησε, λάτρεψε το Χορό.

Είναι μία θεμελιώδης τέχνη, όπως το τονίζουν και το αποδεικνύουν η καθολικότητά του, το πανάρχαιο παρελθόν του, οι εορταστικές χρήσεις του, οι ιδέες και οι στοχασμοί που σε κάθε περίοδο παρήχθησαν. Ο Χορός είναι μια τέχνη που απορρέει από την ίδια τη ζωή, αφού δεν αποτελεί μόνο τη δράση ολόκληρου του ανθρώπινου σώματος, αλλά μια δράση που μεταφέρεται σε έναν κόσμο, σε ένα είδος χώρου-χρόνου, που σε κάθε περίπτωση δεν είναι ακριβώς ο ίδιος με αυτόν της πρακτικής ζωής. […]

Χωρίς αμφιβολία το μάτι ενός σκύλου βλέπει τα άστρα, αλλά το είναι του σκύλου δεν δίνει καμία συνέχεια σε αυτό το θέαμα. Το αυτί του σκύλου αντιλαμβάνεται ένα θόρυβο που το εγείρει και το ανησυχεί, αλλά κρατάει από αυ­τόν μόνο ό,τι χρειάζεται για να απαντήσει μέσα από μία αντανακλαστική και ταυτόσημη ενέρ­γεια. Δεν παραμένει επί πολύ στην αντίληψη. Η αγελάδα στο λιβάδι της –όχι μακριά από το ση­μείο που το Καλέ-Μεσόγειος Εξπρές περνά με μεγάλο θόρυβο– τινάζεται, το τρένο απομακρύ­νεται. Καμία ιδέα στο ζωντανό δεν διατηρείται μετά το τρένο· επιστρέφει στο τρυφερό γρασί­δι, χωρίς να το παρακολουθήσει με τα ωραία της μάτια. Ο δείκτης του εγκεφάλου της επιστρέφει αμέσως στο μηδέν.

Ωστόσο, τα ζώα φαίνονται μερικές φορές να διασκεδάζουν. Η γάτα, προφανώς, παίζει με το ποντίκι. Οι πίθηκοι κάνουν παντομίμες. Εν συνεχεία, οι σκύλοι πηδούν στη μύτη των αλόγων και δεν γνωρίζω κάτι άλλο που να δίνει πιο πολύ την ιδέα του ελεύθερου κι ευτυχισμένου παιχνι­διού από τα χοροπηδητά που κάνουν οι φώκιες, βλέποντάς τες στο πέλαγος. Αναδύονται, κατα­δύονται, κερδίζουν ένα πλοίο στην ταχύτητα, περνάνε κάτω από την πλώρη, επανεμφανίζονται στον αφρό, πιο δυνατές από τα κύματα και μέσα σε αυτά, σαν αυτά, λάμποντας, μεταμορ­φωμένες από τον ήλιο. Είναι αυτό χορός;

Αλλά, όλα τα παιχνίδια των ζώων μπορούν να ερμηνευτούν ως ενστικτώδεις παρωθήσεις που οφείλονται στην ανάγκη να καταναλώσουν μια πλεονάζουσα ενέργεια ή να διατηρήσουν σε μια κατάσταση εγρήγορσης ή σφρίγους τα όρ­γανα που είναι προορισμένα για την επίθεση ή την άμυνα για την επιβίωση. Παρατήρησα ότι τα είδη που έχουν φτιαχτεί με τη μεγαλύτερη τε­λειότητα και είναι προικισμένα με τα πιο εξειδι­κευμένα ένστικτα, όπως τα μερμήγκια και οι μέ­λισσες, διαχειρίζονται με μεγάλη οικονομία το χρόνο τους. Τα μυρμήγκια δεν χάνουν ούτε ένα λεπτό. Η αράχνη ενεδρεύει και δεν διασκεδάζει πάνω στον ιστό της. Αλλά ο άνθρωπος;

Ο άνθρωπος είναι αυτό το μοναδικό ζώο που αντιλαμβάνεται τη ζωή, που απολαμβάνει μια αξία και αποδίδει όλη αυτήν την ευχαρίστηση στο γεγονός ότι ενδίδει στις άχρηστες αισθήσεις και τις ενέργειες που δεν έχουν φυσικό αντίκτυ­πο για τη ζωή. […]

Αλλά ήρθε η ώρα να καταλήξουμε από τα συμπεράσματα του χορού των ιδεών, στον αληθι­νό χορό. Ήθελα να σας δείξω πως αυτή η τέχνη, μακριά από το να είναι μια μάταιη ψυχαγωγία, μια ειδικότητα που περιορίζεται σε κάποια θεάματα που τέρπουν τους οφθαλμούς που την παρακολου­θούν ή τα σώματα που παραδίδονται σε αυτή, είναι τόσο απλά μια γενική ποίηση της πράξης των ζωντανών όντων· η οποία απομονώνει και εξελίσσει τα ουσιώδη χαρακτηριστικά αυτής της πράξης, την απελευθερώνει, την ξεδιπλώνει και κάνει το σώμα που την κατέχει ένα αντικεί­μενο, του οποίου οι μεταμορφώσεις, η διαδοχή των στάσεων, η μελέτη των ορίων, των στιγμι­αίων δυνατοτήτων του όντος μάς κάνουν ανα­γκαστικά να σκεφτούμε τη χρήση που ο ποιητής δίνει στο πνεύμα του· τις δυσκολίες που του βά­ζει, τις μεταμορφώσεις που αυτό υφίσταται, τις αποκλίσεις στις οποίες το προτρέπει, όλα αυτά που ενίοτε το απομακρύνουν υπερβολικά από το έδαφος, το αιτιατό, τις καθιερωμένες έννοιες και την κοινή λογική.

Τι είναι μια μεταφορά εάν όχι ένα είδος πιρουέτας των ιδεών, με την οποία προσεγγίζουμε τις διάφορες εικόνες ή τις διάφορες έννοιες; Και τι είναι όλες αυτές οι μορφές του λόγου που μετα­χειριζόμαστε, όλα αυτά τα μέσα όπως οι ομοιο­καταληξίες, οι αντιστροφές, οι αντιθέσεις, παρά χρήσεις πάνω στις δυνατότητες της γλώσσας οι οποίες μας αποδεσμεύουν από τον πρακτικό κό­σμο, για να μας δημιουργήσουν το ιδιαίτερο σύ­μπαν μας, προνομιακό τόπο του πνευματικού χορού;