Η B.C. είναι μια νέα μονογονέας γυναίκα από τη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, μητέρα ενός μωρού 10 μηνών, που έφτασε στη Λέσβο πριν δύο χρόνια, ενώ ήταν έγκυος. Σχεδόν αναλφάβητη, ήταν σκλάβα του σεξ στη χώρα της από 13 ετών. Ήταν θύμα βίας, trafficking και είχε υποστεί βιασμούς, τόσο στη Λαϊκή Δημοκρατία του Κονγκό, όσο ζούσε εκεί, όσο και κατά τη διάρκεια του ταξιδιού της προς την Ελλάδα. Έχει υποστεί επτά εξαναγκαστικές εκτρώσεις με πρωτόγονα μέσα στη χώρα της.
Και όμως, η B.C., όταν έφτασε στην Ελλάδα, δεν αναγνωρίστηκε ως γυναίκα σε κίνδυνο, ούτε ως θύμα έμφυλης βίας και trafficking. Δεν έλαβε ψυχο-κοινωνική στήριξη, ούτε παραπέμφθηκε σε εξειδικευμένο προσωπικό, παρότι ανέφερε συγκεκριμένα τις τραυματικές της εμπειρίες στις αρμόδιες αρχές για το άσυλο. Δεν είχε πρόσβαση σε δικηγόρο, ούτε σε πρώτο ούτε σε δεύτερο βαθμό (ενώ στον δεύτερο βαθμό η πρόσβαση σε δικηγόρο είναι μάλιστα υποχρεωτική). Έλαβε απορριπτική απόφαση ασύλου και σε δεύτερο βαθμό, από την Αρχή Προσφυγών και της στέρησαν τα έγγραφά της και την πρόσβαση σε συνθήκες και υπηρεσίες υποδοχής.
Η O.G. είναι μόνη μητέρα τεσσάρων ανήλικων παιδιών από τη Συρία, που έφτασε στη Λέσβο πριν δύο χρόνια. Είχε συλληφθεί και φυλακιστεί στη Συρία για πολιτικούς λόγους. Είναι θύμα βασανιστηρίων τόσο στη Συρία όσο και στην Τουρκία, και υποφέρει από σοβαρές σωματικές και ψυχολογικές συνέπειες των βασανιστηρίων, ενώ το χέρι της έχει υποστεί μερική παράλυση.
Και όμως, η O.G. επίσης δεν αναγνωρίστηκε ως γυναίκα σε κίνδυνο, ούτε ως θύμα βασανιστηρίων και έμφυλης βίας όταν έφτασε στην Ελλάδα. Δεν είχε πρόσβαση σε στοιχειώδεις συνθήκες υποδοχής, και δεν έλαβε καμία νομική ή ψυχοκοινωνική υποστήριξη. Διέμεινε σε εξευτελιστικές συνθήκες στη Λέσβο, αρχικά στον καταυλισμό της Μόριας επί οκτώ μήνες, και στη συνέχεια άστεγη στον δρόμο για μια βδομάδα, μαζί με τα παιδιά της, μετά τη φωτιά στον καταυλισμό και την καταστροφή του. Τα παιδιά της δεν είχαν καμία πρόσβαση σε εκπαίδευση όσο ήταν στη Λέσβο. Ακολουθήθηκε η διαδικασία συνόρων και εξετάστηκε η περίπτωσή της με βάση τον χαρακτηρισμό της Τουρκίας ως ασφαλούς τρίτης χώρας, ενώ ήταν ευάλωτη. Δεν εφαρμόστηκαν ούτε στην περίπτωση της οι ειδικές διαδικαστικές εγγυήσεις, και η αίτηση ασύλου της εξετάστηκε και απορρίφθηκε, χωρίς η ίδια να έχει πρόσβαση σε δικηγόρο, ενώ τα ιατρικά πιστοποιητικά που περιέγραφαν την κρίσιμη κατάσταση της υγείας της δεν λήφθηκαν υπόψη.
Η O.M. είναι μια νεαρή γυναίκα από τη Σομαλία, που έφτασε στη Λέσβο. Είναι αναλφάβητη, και θύμα trafficking και συστηματικής έμφυλης βίας από όταν ήταν παιδί - πρώτα στη Σομαλία, και μετά στη Σαουδική Αραβία και την Τουρκία. Έχει υποστεί ακρωτηριασμό των γεννητικών οργάνων της, και εξαναγκάστηκε σε γάμο όσο ήταν ανήλικη, κατά τη διάρκεια του οποίου υπέστη συστηματική σεξουαλική και σωματική κακοποίηση. Είναι θύμα παιδικής εργασίας. Καταδικάστηκε σε θάνατο δια λιθοβολισμού από την ισλαμιστική οργάνωση Αλ Σαμπάμπ στη Σομαλία, επειδή γέννησε ένα δεύτερο παιδί εκτός γάμου, και απέδρασε για να γλιτώσει τη δημόσια εκτέλεση.
Και όμως, η O.M., όταν έφτασε στην Ελλάδα, επίσης δεν αναγνωρίστηκε ως γυναίκα σε κίνδυνο, ούτε ως θύμα συστηματικής έμφυλης βίας και trafficking. Δεν παραπέμφθηκε σε ιατρική ή ψυχοκοινωνική υποστήριξη. Ακολουθήθηκε αρχικά η διαδικασία συνόρων και δεν εφαρμόστηκαν ούτε γι’ αυτήν οι ειδικές διαδικαστικές εγγυήσεις, ούτε είχε πρόσβαση σε δίκαιη ακρόαση με αυτοπρόσωπη παρουσία. Αντίθετα, η συνέντευξη για την αίτηση ασύλου της έγινε απομακρυσμένα, και διατάχθηκε παρά την προφανή ευαλωτότητά της, η επιστροφή της στην Τουρκία, με χρήση της έννοιας της ασφαλούς τρίτης χώρας από την Υπηρεσία Ασύλου.
Η B.C., η O.G., και η O.M., είναι τρεις από τις γυναίκες που ανέλαβε η Υποστήριξη Προσφύγων στο Αιγαίο (RSA) και μέσα από συστηματική νομική συνδρομή ανατράπηκαν οι απορριπτικές τους αποφάσεις του ασύλου τους ενώ παράλληλα υποστηρίχθηκαν ανθρωπιστικά στις βασικές τους ανάγκες.
Ωστόσο, είναι τρεις μόνο από τις πάρα πολλές περιπτώσεις γυναικών, των οποίων τα δικαιώματα παραβιάζονται συστηματικά στην Ελλάδα, κατά τη διάρκεια της διαδικασίας για την εξέταση της αίτησης ασύλου τους, ιδίως στα σύνορα. Πρόκειται για γυναίκες εξαιρετικά ευάλωτες, που δεν γνωρίζουν καν το νομικό καθεστώς και τα δικαιώματά τους, που δεν έχουν πρόσβαση σε νομική εκπροσώπηση κατά τη διάρκεια της διαδικασίας ασύλου, και καμία ψυχοκοινωνική υποστήριξη, παρά το γεγονός ότι οι ανάγκες τους είναι προφανείς.
Η Υποστήριξη Προσφύγων στο Αιγαίο (RSA) υλοποίησε από τον Αύγουστο του 2020, ένα διετές πρόγραμμα για την ανταπόκριση στις αυξημένες ανάγκες προστασίας των γυναικών που διατρέχουν κίνδυνο και αφίχθηκαν στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, με στόχο την εξασφάλιση επαρκούς νομικής, κοινωνικής και ανθρωπιστικής βοήθειας διεκδικώντας ταυτόχρονα την εφαρμογή των εκ του νόμου επιβεβλημένων διαδικαστικών εγγυήσεων. Υποστήριξε συνολικά 42 γυναίκες και 49 παιδιά: γυναίκες μόνες με βρέφη ή παιδιά, θύματα trafficking/έμφυλης βίας, αλλά και εντός οικογενειών με αναβαθμισμένη ευαλωτότητα και ψυχοκοινωνικές ανάγκες. Περίπου το 70% των γυναικών αναγνωρίστηκαν επίσημα ως θύματα σοβαρής έμφυλης βίας, βασανιστηρίων/ή trafficking, και, εν τέλει, απέκτησαν πρόσβαση σε ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες και ιατρική φροντίδα.
Μέσα σε αυτή τη διετία, η RSA εντόπισε:
Σοβαρά κενά, λάθη και συστημικές παραλείψεις στη διαδικασία του αρχικού εντοπισμού/ screening («διαδικασίες υποδοχής και ταυτοποίησης») ή ακόμη και πλήρη απουσία αυτών των διαδικασιών, σε γυναίκες πρόσφυγες prima facie, γυναίκες θύματα βίας, κακοποίησης ή/και trafficking, γυναίκες με σοβαρά ψυχιατρικά προβλήματα, επιζώσες ναυαγίων.
Εμπόδια, άρνηση παραπομπών και αδυναμία να διενεργηθεί η ταυτοποίηση και η πιστοποίηση των θυμάτων βασανιστηρίων, trafficking/εμπορίας ανθρώπων, βίας και έμφυλης βίας. Έλλειψη ορθής αξιολόγησης της ευαλωτότητας, συχνά από ανεκπαίδευτο/ακατάλληλο προσωπικό.
Αυθαίρετη και καταχρηστική χρήση της διαδικασίας συνόρων και της έννοιας της «ασφαλούς τρίτης χώρας», εκθέτοντας ακόμη και τις πιο ευάλωτες γυναίκες σε κίνδυνο επιστροφής στην Τουρκία.
Υπέρμετρη χρήση του γεωγραφικού περιορισμού που εξαναγκάζει και τις γυναίκες πρόσφυγες να παραμείνουν σε «ομηρία» στα πέντε νησιά του Αιγαίου όπου αφίχθησαν (Λέσβο, Χίο, Σάμο, Λέρο και Κω), άμεση απόρροια της «συμφωνίας» Ε.Ε-Τουρκίας.
Μη ανασταλτικό αποτέλεσμα των προσφυγών, με αποτέλεσμα τη στέρηση βασικών δικαιωμάτων και συνθηκών υποδοχής και για τις πιο ευάλωτες.
Προσκόμματα στην πρόσβαση σε γιατρούς.
Περιορισμούς και άρνηση πρόσβασης των παιδιών στα δημόσια σχολεία.
Περιορισμούς στην πρόσβαση σε ληξιαρχεία για την καταγραφή των γεννήσεων, καθώς και
Έλλειψη κατάλληλης στέγης, τροφής και βασικών ειδών πρώτης ανάγκης, ακόμα και σε περιπτώσεις με βρέφη και παιδιά.
Οι γυναίκες αποτελούν μια ιδιαίτερα ευάλωτη ομάδα που χρειάζεται αυξημένη προστασία μεταξύ των προσφύγων, καθώς το φύλο μπορεί να αποτελεί μια «ιδιαίτερη κοινωνική ομάδα», κατά την έννοια της Σύμβασης του 1951 για τους Πρόσφυγες. Οι γυναίκες που είναι μόνες, με νεογέννητα βρέφη και παιδιά, καθώς και τα θύματα trafficking και έμφυλης βίας αποτελούν μια ακόμη πιο ευάλωτη υποκατηγορία.
Ωστόσο, η Ελλάδα εφαρμόζει καταχρηστικά και συστηματικά και σε βάρος των πιο ευάλωτων τις διαδικασίες συνόρων στα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου, ως άμεσο αποτέλεσμα της Συμφωνίας ΕΕ-Τουρκίας που υπογράφηκε το 2016: Η διαδικασία συνόρων συνεπάγεται λιγότερες διασφαλίσεις και ασφυκτικές προθεσμίες για τις αιτούσες/αιτούντες άσυλο και εντείνει τις ήδη υπάρχουσες ελλείψεις στην εξέταση των αιτήσεων ασύλου, με αποτέλεσμα την παραβίαση των βασικών αρχών του κράτους δικαίου. Ο ουσιαστικός στόχος αυτής της διαδικασίας, που είναι η άρνηση της προστασίας των προσφύγων, καταλαμβάνει και τις πιο ευάλωτες γυναίκες.
Οι διαδοχικές νομοθετικές μεταρρυθμίσεις από το 2019 έχουν καταργήσει περαιτέρω κρίσιμες εγγυήσεις στη διαδικασία ασύλου, με αποτέλεσμα την έκθεση ακόμη και άκρως ευάλωτων προσφύγων, όπως οι γυναίκες μόνες με βρέφη/παιδιά, θύματα έμφυλης βίας, σε άμεσο κίνδυνο και στην εξαθλίωση.
Η πολιτική της Ελλάδας για τις διαδικασίες συνόρων και τον περιορισμό σε απομακρυσμένα Κλειστά Κέντρα, αλλά και οι προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που προβλέπουν την υποχρεωτική χρήση των διαδικασιών συνόρων και τη στέρηση της ελευθερίας των νεοαφιχθέντων προσφύγων στα εξωτερικά σύνορα, αποτελούν τον προάγγελο των αμφιλεγόμενων μεταρρυθμίσεων της πολιτικής ασύλου της ΕΕ και ενός ακόμα πιο επικίνδυνου πλαισίου με θύματα και τις πιο ευάλωτες γυναίκες.
Είναι προφανείς οι παραβιάσεις, οι αυθαιρεσίες και παρατυπίες και η συστημική αποτυχία του υπάρχοντος συστήματος υποδοχής και ασύλου με ολέθριες συνέπειες για την προστασία των γυναικών προσφύγων σε όλη τη διαδικασία ασύλου και υποδοχής στην Ελλάδα σήμερα.
Είναι άμεση και επείγουσα η ανάγκη τήρησης θεσμικών διασφαλίσεων και, τελικά, αλλαγής πολιτικών που εξοστρακίζουν και τις πιο ευάλωτες γυναίκες από την όποια προστασία τους στην Ελλάδα.
Οι γυναίκες πρόσφυγες αποτελούν μια ομάδα με ειδικές ανάγκες προστασίας και υπόκεινται σε αυξημένους κινδύνους, θυματοποίηση και διώξεις. Αυτό που έχουν ανάγκη, αυτό που προβλέπει η διεθνής και εθνική νομοθεσία και αυτό που τους οφείλει η Πολιτεία και η κοινωνία είναι μια ολιστική και αποτελεσματική υποστήριξη, εξατομικευμένο χειρισμό των υποθέσεών τους, και στόχευση στην προστασία, στην ενδυνάμωση και την ένταξή τους με όρους ισότητας. Οτιδήποτε λιγότερο συνιστά βία εναντίον τους και δεν είναι ανεκτή.
