Σε μια σειρά έξι άρθρων πριν από τα Χριστούγεννα, που σύντομα θα εμφανιστούν σε βιβλίο, ξεκίνησε μια προσπάθεια να σκεφτούμε και να σχεδιάσουμε τη ριζοσπαστική Αριστερά του 21ου αιώνα (ΕΦ.ΣΥΝ.). Η επιδίωξη είναι να ξαναμπούν στη δημόσια συζήτηση ιδέες, θεματικές και θεωρίες που, παρ’ ότι πολλοί ορκίζονται στο όνομα τους, δεν έχουν απασχολήσει ιδιαίτερα τον δημόσιο διάλογο και ίσως θεωρούνται «αιρετικές» από κάποιους.
Ο αριστερός σχεδιασμός απαντάει σε τρία ερωτήματα: Γιατί, πώς, ποιος. «Γιατί αριστερά;» - ποιο είναι το όραμά μας. «Πώς θα το πετύχουμε» - το πρόγραμμα και τη στρατηγική μας. «Ποιος θα το κάνει» - ποιο είναι το πολιτικό υποκείμενο στον μεταφορντικό καπιταλισμό. Από οράματος άρχεσθαι: πρέπει να ξαναπιάσουμε το νήμα του σοσιαλισμού. Οι ευρωπαϊκές κοινωνίες ζουν μια μεγάλη αντίφαση. Ενώ φαίνεται σταδιακά να απορρίπτουν τον νεοφιλελευθερισμό, η δυσαρέσκεια δεν συνοδεύεται από την ελπίδα ή τον σχεδιασμό μιας ριζικά διαφορετικής ζωής. Η Αριστερά είναι παντού σε σχετική άνοδο, αλλά κανένας (κεντρο)αριστερός πολιτικός χώρος δεν φαίνεται να έχει μια πειστική υπεράσπιση ενός ανανεωμένου σοσιαλισμού.
Πρώτα, λοιπόν, η επικαιροποίηση του αριστερού οράματος, του δημοκρατικού σοσιαλισμού ως κοινωνικού συστήματος και συνόλου ηθικών αξιών. Για πολλούς η υιοθέτηση του σοσιαλιστικού ουμανισμού ως υπαρξιακής και ηθικής δέσμευσης αποτελεί αξίωμα ζωής, δεν χρειάζεται αιτιολόγηση. Αυτό δεν αρκεί όταν έχεις να πείσεις όσους δεν συμμερίζονται τις δικές σου υπαρξιακές επιλογές.
Η υιοθέτηση σοσιαλιστικών αρχών δεν έρχεται φυσικά στον καπιταλισμό. Γι’ αυτό αποτελεί τόσο μεγάλη έκπληξη για πολλούς η επιτυχία του Σάντερς στην Αμερική, η επικράτηση του ριζοσπαστικού μανιφέστου του Κόρμπιν και, το πιο περίεργο, η νίκη του Σιν Φέιν στην Ιρλανδία. Το πρώτο μέρος κάθε αριστερής διακήρυξης ή προγράμματος πρέπει να τονίζει τη σοσιαλιστική μας ταυτότητα και τη δέσμευσή μας στην υπέρβαση του καπιταλισμού για να τα θυμίζει στους παλιούς και να διδάσκει τους καινούργιους.
Μετά, έρχεται ο προγραμματισμός της επόμενης περιόδου και, τέλος, ο σχεδιασμός του κοινωνικού και πολιτικού υποκείμενου που θα περπατήσει τον δημοκρατικό δρόμο στον σοσιαλισμό. Το πρόγραμμα πρέπει να συντονίζεται με το συνολικό σχέδιο, τον δημοκρατικό δρόμο στον σοσιαλισμό, και να συναρθρώνεται με την απαραίτητη ιδεολογική και πολιτιστική επανάσταση. Το πρόγραμμα είναι απαραίτητο συμπλήρωμα της αριστερής στράτευσης. Πρέπει να εξετάζει εναλλακτικές πολιτικές για κάθε βασική πλευρά της κοινωνικής ζωής.
Κάθε πολιτική πρέπει να εξετάζεται ως προς τρία βασικά χαρακτηριστικά της και να στηρίζεται στην πιο λεπτομερή και θεμελιωμένη επιστημονική τεκμηρίωση: τη σκοπιμότητα, τη βιωσιμότητα και την επιτευξιμότητα. Σκοπιμότητα: συνεισφέρει η συγκεκριμένη πολιτική στον σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας; Βιωσιμότητα: με ποιους τρόπους προωθεί η πολιτική τους σκοπούς της χειραφέτησης; Επιτευξιμότητα: θα είναι δυνατή η υλοποίηση της πολιτικής στο πλαίσιο του υπαρκτού συσχετισμού δυνάμεων; Οι τελικές αποφάσεις, βέβαια, θα παρθούν τη στιγμή της υλοποίησής τους από μια αριστερή κυβέρνηση.
Γι’ αυτό οι προγραμματικές προτάσεις πρέπει να είναι ευέλικτες και προσαρμοσμένες στην πολιτική συγκυρία. Πρέπει να εξετάσουμε και να κατανοήσουμε με τις αυστηρές προϋποθέσεις της επιστημονικής έρευνας την οργάνωση της οικονομίας και της κοινωνίας στην εποχή του γνωσιακού καπιταλισμού και της άυλης παραγωγής.
Εδώ πρέπει να διαχωρίσουμε την αντιπολίτευση από την κυβέρνηση. Στην περίοδο της αντιπολίτευσης, οι προτάσεις πρέπει να συνεισφέρουν στην αύξηση της κοινωνικής και ιδεολογικής επιρροής της Αριστεράς. Το ιδεολογικό στίγμα του προγράμματος, κατά πόσον συνεισφέρει στο χτίσιμο ηγεμονίας, πρέπει να αποτελεί βασική μέριμνα. Ως αντιπολίτευση, η Αριστερά ιδεολογικοποιεί τις προγραμματικές της προτάσεις. Ο ακριβής τρόπος εφαρμογής τους θα αποφασιστεί τη στιγμή της υλοποίησης.
Εκδημοκρατισμός της οικονομίας
Υπάρχουν αρκετοί ριζοσπάστες πολιτικοί φιλόσοφοι που συνδυάζουν τη διάγνωση του ελλείμματος δημοκρατίας με ιδέες για τη διεύρυνση και το βάθεμά της. Οι αριστεροί οικονομολόγοι σιωπούν. Δεν φαίνεται να μπορούν να φανταστούν και να προγραμματίσουν μια κοινωνία πέρα από τον καπιταλισμό. Ενώ ο κεϊνσιανισμός είχε μια θεωρία που συνδύαζε την ανάπτυξη με τη μείωση των ανισοτήτων στις καπιταλιστικές οικονομίες, καμία εξίσου εφαρμόσιμη θεωρία δεν έχει αναπτυχθεί στον παγκοσμιοποιημένο νεοφιλελευθερισμό. Είναι κατανοητό, λοιπόν, γιατί κάτι τέτοιο δεν υπάρχει και στην ελληνική Αριστερά.
Οπως εξηγεί ο Πέτρος Ρυλμόν στο πρόσφατο βιβλίο του «Η Αριστερά τώρα», ο ΣΥΡΙΖΑ συχνά συνέχεε τις πολλαπλασιαστικές επιπτώσεις της αύξησης των κρατικών δαπανών ή της κατανάλωσης με το φορντικό μοντέλο ανάπτυξης που πέτυχε σε έναν βαθμό τη δημιουργία του κοινωνικού κράτους. Αυτό έγινε γιατί συνέπεσαν μια σειρά από παράγοντες που δεν υπάρχουν σήμερα: υψηλή κερδοφορία του κεφαλαίου, το κοινωνικό συμβόλαιο μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας, δημόσιες ρυθμιστικές πολιτικές και τραπεζικό σύστημα που βοηθούσε την κοινωνική αναπαραγωγή. Κανένα από αυτά τα χαρακτηριστικά δεν επιβίωσε τον ερχομό του νεοφιλελευθερισμού. Αυτό κάνει προβλέψιμη την αποτυχία της κυβέρνησης Μητσοτάκη.
Χρειαζόμαστε, λοιπόν, μια μεγάλη συζήτηση για την αριστερή ανάπτυξη και παραγωγική ανασυγκρότηση, όχι την κοινότοπη επανάληψη πολιτικών και θεωριών που απέτυχαν. Δεν μπορούμε να βλέπουμε την οικονομία ως έναν ανεξάρτητο τεχνοκρατικό τομέα στον οποίο οι κεντρικές αξίες μιας δημοκρατικής κοινωνίας δεν ισχύουν. Αντίθετα, η εμβάθυνση της δημοκρατίας, βασικός στόχος και προϋπόθεση της σοσιαλιστικής αλλαγής, προϋποθέτει την επέκτασή της στις οικονομικές σχέσεις συμπεριλαμβανομένης της ιδιοκτησίας των επιχειρήσεων και του πλούτου.
Η οικονομική δομή του σοσιαλισμού στηρίζεται στην κατανομή και τη χρήση του εθνικού πλούτου σύμφωνα με τις δημοκρατικά διαμορφωμένες απόψεις της κοινωνικής εξουσίας. Οι δημόσιες και ιδιωτικές αποφάσεις για επενδύσεις, για την παραγωγή και τη διανομή του πλούτου παίρνονται από κατάλληλα διαμορφωμένους θεσμούς που επιτρέπουν τη δημοκρατική συμμετοχή και απόφαση και τη συλλογική δράση. Υπάρχει οικονομία της αγοράς, όταν η αγορά αποτελεί τον πιο αποτελεσματικό τρόπο οργάνωσης της παραγωγής. Αλλά η αγορά ρυθμίζεται και περιορίζεται από την άσκηση της δημοκρατικής εξουσίας από το κράτος εξωτερικά και τους εργαζομένους μέσα στην επιχείρηση.
Ο σοσιαλισμός χτίζεται με τον εκδημοκρατισμό της οικονομίας και τη συνεχή προσπάθεια απο-εμπορευματοποίησης λειτουργιών και υπηρεσιών, των «κοινών» που ανήκουν σε όλους. Μια δημοκρατική οικονομία αποσκοπεί στην ανακατανομή της οικονομικής δύναμης, έτσι ώστε να συμμετέχουν στην άσκησή της όλοι οι εμπλεκόμενοι ακριβώς όπως, θεωρητικά τουλάχιστον, η πολιτική εξουσία ανήκει σε όλους σε μια υγιή δημοκρατία.
Η Αριστερά πρέπει να έχει ριζοσπαστικές προτάσεις. Αντί της συγκέντρωσης του πλούτου, τον περιορισμό και την ευρεία διάχυση της ιδιοκτησίας. Αντί για την κυριαρχία της αγοράς, τη συμμετοχική και δημοκρατική τοπική οικονομία. Αντί του ατομικού ανταγωνισμού, τη συνεργασία και την αλληλεγγύη. Αντί των πολυεθνικών, επιχειρήσεις που ανήκουν στους εργάτες, στην Τοπική Αυτοδιοίκηση ή σε συλλογικότητες πολιτών. Αντί της ιδιωτικοποίησης, τις πολλαπλές μορφές δημοκρατικών δημόσιων επιχειρήσεων. Αντί της λιτότητας και της τραπεζικής ασφυξίας, τις τεράστιες δυνατότητες των εθνικοποιημένων τραπεζών και της κρατικής χρηματοδότησης. Ο εκδημοκρατισμός της οικονομίας δεν είναι φανταστική αλλά ρεαλιστική ουτοπία. Δημοκρατικά συμμετοχικά και συνεταιριστικά πειράματα έχουν πετύχει σε χώρες, πόλεις και κοινότητες.
Θα αρχίσουμε, λοιπόν, μια κριτική παρουσίαση «αιρετικών» κλασικών και νεότερων θεωριών που θα μας βοηθήσουν και στην επανασηματοδότηση του οράματος και στη διαδικασία υπέρβασης του καπιταλισμού. Εδώ βρίσκουμε τον Καρλ Πολάνυι, έναν σχετικά ξεχασμένο Αυστριακό κοινωνιολόγο, το έργο του οποίου αποκτά τεράστια σημασία την περίοδο της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης. Τους Ιταλούς «εργατικιστές» Βίρνο, Νέγκρι και Μαριάτσι, τον Ερικ Ολιν Ράιτ, τον Τομά Πικετί. Γι’ αυτούς και άλλους στα επόμενα.
*Ο Κ. Δουζίνας είναι καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»
