Τη φετινή φθινοπωρινή - χειμερινή περίοδο σε διάφορες θεατρικές σκηνές της Αθήνας ανεβαίνουν έργα, ή διασκευές τους, του Φραντς Κάφκα. Το τελευταίο διάστημα, επίσης, η επανεμφάνιση του μεγάλου Τσέχου συγγραφέα μέσω των μέσων κοινωνικής δικτύωσης είναι δυναμική, με αποκορύφωμα το ηλεκτρονικό «πλακάτ» που κυκλοφόρησε με αφορμή τις αμερικανικές εκλογές και έγραφε: «Franz Kafka for President”. Για όποιον παρατηρεί αυτή την κίνηση το ερώτημα αποδεικνύεται αναπόφευκτο. Ποιο είναι το στοιχείο εκείνο που απελευθέρωσε τον Κάφκα από τις μελέτες και τα δοκίμια των φιλολόγων για να τον γονιμοποιήσει με τους χώρους όπου ζουν, εκφράζονται και δημιουργούν σήμερα οι νέοι άνθρωποι;
Διαβάζοντας κανείς τη Μεταμόρφωση του Κάφκα θα αναγκαστεί να καταπιαστεί με το ερώτημα της ταυτότητας. Ο κεντρικός χαρακτήρας της νουβέλας, Γκρέγκορ Σάμσα, ξυπνάει ένα πρωί και κοιτάζοντας το σώμα του συνειδητοποιεί ότι έχει μεταμορφωθεί σε ένα σκαθάρι. Μέχρι εκείνο το πρωί ο ρόλος του μέσα στο σύστημα της οικογένειάς του ήταν σαφής και καθορισμένος. Από τη μεταμόρφωσή του όμως και μετά, για την οποία κανείς δεν γνωρίζει αν είναι προσωρινή ή όχι, όλα αλλάζουν, ρευστοποιούνται, κι ο αναγνώστης παρακολουθεί τη σχέση του με την οικογένειά του, η οποία τελικά, διά στόματος της αδερφής του, αποφαίνεται ότι «αυτό το πράγμα» δεν είναι καν ο Γκρέγκορ κι εύχονται να πεθάνει, πράγμα που συμβαίνει. Ποιος ήταν λοιπόν ο Γκρέγκορ και κυρίως, ακόμα κι αν υποθέσουμε ότι η συνέχεια της σκέψης του εξασφάλιζε το ενιαίο της αυτοσυνείδησής του, ποιος ήταν για τους άλλους;
Αυτό το ερώτημα της ταυτότητας εν κοινωνία είναι ίσως αυτό που απασχολεί τους νέους σήμερα, τουλάχιστον στην Ευρώπη, ακόμη κι αν δεν το συνειδητοποιούν. Ο νεοφιλελευθερισμός, ως μάγος που θέλει να μας μετατρέψει όλους σε σκαθάρια, αξιοποιώντας την οικονομική κρίση ως ευκαιρία, ρευστοποιεί όλες τις κατακτήσεις του κοινωνικού κράτους και των εργατικών κινημάτων για να τις περάσει στην επικράτεια της ελεύθερης αγοράς. Στο περιβάλλον αυτό, ο νέος και η νέα που δουλεύουν σήμερα και δεν ξέρουν αν θα δουλεύουν αύριο, που αμφισβητούν την ίδια την αξία των σπουδών τους, που αδυνατούν να σχεδιάσουν το μέλλον τους σε προσωπικό και επαγγελματικό επίπεδο, που βιώνουν ματαιώσεις στους πολιτικούς αγώνες τους λόγω των εκβιασμών μιας παγκοσμιοποιημένης αγοράς, ξυπνούν κάθε πρωί ως σκαθάρια μη μπορώντας να απαντήσουν στο ερώτημα της ταυτότητας εν κοινωνία, ή πιο απλά, ποιοι είναι μέσα στον κόσμο.
Ως αντίδοτο σ’ αυτήν την αβεβαιότητα, πολλοί άνθρωποι οικοδομούν με σχεδιασμένες και συνειδητές ενέργειες μια νέα ταυτότητα για λογαριασμό τους στην εναλλακτική δημόσια σφαίρα του Διαδικτύου και των μέσων κοινωνικής δικτύωσης. Εκεί ελέγχουν απόλυτα την εικόνα τους, εκεί όλα τα λόγια (μπορούν να) είναι προμελετημένα. Εκεί η ροή της ζωής αποτελείται απ’ τα καλύτερα στιγμιότυπα ενός σεναρίου, απ’ όπου έχουν εξοριστεί τα μικρά ποδαράκια του σκαθαριού. Αυτό το νόμισμα όμως, όπως όλα, έχει και την άλλη όψη του. Ο Κάφκα στη Δίκη διερευνά κυρίως, ανάμεσα στ’ άλλα, τη σχέση του υποκειμένου και της γραφειοκρατίας και αποτυπώνει μια κατάσταση κατά την οποία, σε ένα γραφειοκρατικό καθεστώς, το υποκείμενο δεν υπάρχει καν παρά μόνο στον βαθμό που είναι παγιδευμένο στα γρανάζια της. Το ίδιο το μέλλον του ανθρώπου συνίσταται στο υπόλοιπο των εκκρεμοτήτων του με τη γραφειοκρατία. Ενώ η ταυτότητα του υποκειμένου εκκρεμεί κι αυτή, έως ότου αποφανθεί το δικαστήριο.
Η αναμενόμενη αυτή ετυμηγορία συνδέεται με την αναγκαιότητα ύπαρξης μιας γνώσης περί του εαυτού ως προϋπόθεση για τη συγκρότηση της ταυτότητας. Η ιδέα μιας γνώσης περί εαυτού συνίσταται, πρώτον, σε μια κατηγοριοποίηση ποιοτήτων και χαρακτηριστικών που κανείς αποδίδει στον εαυτό του και, δεύτερον, σε μια βιογραφία, σε μια συνεκτική αλληλουχία, δηλαδή, γεγονότων που χτίζουν το άτομο από τη γέννησή του έως αυτό που είναι στο παρόν του. Και ακριβώς γι' αυτόν τον λόγο, η επίθεση της γραφειοκρατίας εναντίον του υποκειμένου εκτελείται με εργαλείο την άγνοια. «Καταλαβαίνω, είπε ο Κ. κατανεύοντας, θα είναι νομικά βιβλία, και αποτελεί ουσιώδη χαρακτήρα της δικαιοσύνης που απονέμεται εδώ, όχι μόνο να καταδικάζεσαι αθώος, αλλά και εν πλήρη αγνοία». Κατόπιν, αφού η άγνοια, σαν διαλυτική ουσία, λιώσει τα συμβατικά κριτήρια της απονομής κατηγοριών ταυτότητας, ο καθένας γίνεται πια ό,τι δηλώσει αλλά και πολύ συχνά ό,τι οι άλλοι νομίζουν γι' αυτόν. Κι αυτή η συνθήκη μάς γυρίζει ξανά στη σχέση της Δίκης με το σημερινό διαδικτυακό σύμπαν, όπου το ακροατήριο των καφκικών δικών έχει πάρει μαζικές διαστάσεις.
Φυσικά, δεν ισχυρίζομαι ότι τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, το Facebook και το Twitter, είναι προσομοιώσεις ολοκληρωτικών γραφειοκρατικών καθεστώτων. Οι αμέτρητοι, όμως, Κύριοι Κ. της εποχής μας είναι όσοι, στριμωγμένοι ανάμεσα στο πλήθος μιας άναρχης κι αδόμητης παγκόσμιας διαδικτυακής κοινότητας, περιμένουν, σαν σε βρόμικο προθάλαμο καφκικού δικαστηρίου, να βγουν στο πλασματικό ξέφωτο του Διαδικτύου και να υπάρξουν.
Ο Κάφκα καταλαβαίνει την αγωνία μας να είμαστε κάτι παραπάνω από αριθμοί, κάτι παραπάνω από τροφή μιας μηχανής. Αυτό είναι που μας φέρνει σήμερα σε άμεση επικοινωνία μαζί του: η ταλάντωση ανάμεσα στην αβεβαιότητα και τις σταθερές, ανάμεσα στο σκαθάρι που κοιτάμε στον καθρέφτη και στην απόφαση ενός Δικαστηρίου που επιτέλους μας ορίζει.
