H Pax Americana μετατράπηκε σε αυτοκρατορία του χάους αρχικά και σε ηττημένη αυτοκρατορία τώρα. Στην Υεμένη, τη Συρία, τη Λιβύη, το Ιράκ οι φιλοαμερικανικές δυνάμεις βρίσκονται σε υποχώρηση και δυτικές παρεμβάσεις χειροτερεύουν την κατάσταση.

Εχουμε μπει στην περίοδο της παρακμής της Δύσης. Η συστηματική μεταφορά πόρων και ισχύος από τη Δύση στην Ανατολή ξεκίνησε στο δεύτερο μισό του 20ού, μετά την αποαποικιοποίηση, και κάνει τον 21ο τον αιώνα μιας νέας παγκόσμιας ισορροπίας.

Στο σημαντικό βιβλίο «The Rise and Fall of Great Powers: 1500-2000», ο ιστορικός Paul Kennedy υποστηρίζει ότι η άνοδος μιας μεγάλης δύναμης εξαρτάται από τους διαθέσιμους οικονομικούς και ανθρώπινους πόρους και την οικονομική της σταθερότητα. Η παρακμή αρχίζει όταν προσπαθεί να επεκτείνει και εντείνει την επιρροή και κυριαρχία της πέρα από τις οικονομικές της δυνατότητες (αυτοκρατορικό overstretch). Οταν η Αμερική φταρνίζεται, έλεγαν στη δεκαετία του 1950, ο κόσμος παθαίνει πνευμονία. Αλλά, όπως σημειώνει ο Kennedy, η συμμετοχή των ΗΠΑ στην παγκόσμια παραγωγή και το εμπόριο μειώνεται συνεχώς από τη δεκαετία του 1960. Ιστορικά όμως η παρακμή είναι παράπλευρη απόρροια της επιτυχίας της Δύσης, κλασικό παράδειγμα αυτού που ο Χέγκελ ονομάζει «πανουργία της Ιστορίας».

Η παρακμή της Δύσης

Θυμάμαι πως όταν έλεγα στη Βουλή ότι η Δύση μπήκε στην τελική αλλά αργή περίοδο παρακμής οι δεξιοί, στηριγμένοι στην άγνοια, με αποκαλούσαν «αντιδυτικό», κομμουνιστή κ.λπ. Τώρα όλοι αποδέχονται ότι η κλεψύδρα της δυτικής κυριαρχίας έχει αντιστραφεί. Η επιτάχυνση αποτελεί κορύφωση τριών ομόκεντρων ιστορικών κύκλων που δημιούργησαν και τώρα οδηγούν σταδιακά στο τέλος τη Δύση. Ο πρώτος και μακρύτερος ξεκίνησε τον 15ο αιώνα με την Αναγέννηση, τις ανακαλύψεις και την κατάκτηση του Νέου Κόσμου. Η Ευρώπη έγινε το κέντρο, κεφάλι και κεφάλαιο της Γης, οικονομικά, πολιτικά, πολιτισμικά. Τα ευρωπαϊκά πλοία μετέφεραν εμπορεύματα και όπλα, ιδέες και δούλους.

Ο κύκλος κλείνει στις μέρες μας. Το κεφάλαιο και το ισχυρό κράτος-έθνος δημιουργήσαν την ευρωπαϊκή δύναμη. Η Ευρώπη τα εξήγαγε παντού. Οι αποικίες τα υιοθετήσαν και τα χρησιμοποίησαν στους απελευθερωτικούς αγώνες. Τώρα τα κτήματα και τα δημιουργήματά της οδηγούν την Ευρώπη στην παρακμή. Η Ευρώπη δεν είναι πια μια «πνευματική γεωγραφία», όπως επαίρονται οι Ευρωπαίοι και ο κ. Σχοινάς, αλλά μία χερσόνησος στην άκρη της Ασίας.

Οι τεράστιες πληθυσμιακές ροές αποτελούν ταυτόχρονα αποτέλεσμα και αιτία της μεταβολής της παγκόσμιας ισορροπίας. Ογδόντα εκατομμύρια πρόσφυγες, διακόσια εκατομμύρια οικονομικοί μετανάστες κινούνται προς τις πρώην μητροπόλεις ελπίζοντας να βρουν προστασία και οικονομική ασφάλεια. Οι ροές μπορεί να οξύνονται από τους πολέμους, αλλά είναι σχετικά ανεξάρτητες. Θα συνεχιστούν και μετά το τέλος τους. Αυτό δείχνει πόσο κοντόφθαλμη είναι η Ε.Ε. στο θέμα των Αφγανών προσφύγων.

Ο σχεδιασμός για το μέλλον πρέπει να εγκαταλείψει τις βραχυπρόθεσμες μικροπολιτικές α λα Μηταράκη και τον ηθικισμό και να αρχίσει μια σημαντική συζήτηση για το πώς θα μπορέσει η Ευρώπη να ενσωματώσει τους ερχόμενους πληθυσμούς. Η βίαιη φτωχοποίηση της Ελλάδας ήταν προοίμιο και πείραμα για την υποχώρηση του βιοτικού επιπέδου σε όλη τη Δύση. Για να αποφευχθεί η γενίκευσή του πρέπει να βρεθούν τρόποι που θα βοηθούν τις τοπικές κοινωνίες να αντισταθμίσουν τη δημογραφική υποχώρηση και θα δίνουν μια αποδεκτή ζωή στους μετανάστες.

Ο «σύντομος» εικοστός αιώνας του ευρωπαϊκού εμφύλιου ήταν ο δεύτερος κύκλος. Πόλεμοι μεταξύ της Γερμανίας και των άλλων ευρωπαϊκών δυνάμεων και θανάσιμος ανταγωνισμός μεταξύ καπιταλισμού και κομμουνισμού. Ο εμφύλιος έληξε με την ειρήνη μεταξύ Γερμανίας και Ευρώπης και με την ήττα του κομμουνισμού. Το κοινωνικό κράτος, μεγάλη κατάκτηση της Ευρώπης, ήταν δημιούργημα του εμφυλίου, νίκη του εργατικού κινήματος αλλά και παραχώρηση του κεφαλαίου.

Θεμελιώθηκε μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και επιταχύνθηκε με το τέλος της αποικιοκρατίας, για να μπει ανθρώπινο πρόσωπο στον καπιταλισμό του Ψυχρού Πολέμου. Αλλά η πανουργία της Ιστορίας μετέβαλε τη νίκη σε σπέρμα αυτο-καταστροφής. Η σοβιετική αυτοκρατορία κατέρρευσε όταν υιοθέτησε δειλά την αγορά και τον φιλελευθερισμό. Η νίκη της Δύσης από την άλλη αφαίρεσε τον βασικό λόγο ύπαρξης του κοινωνικού κράτους. Ετσι και οι δύο μεγάλες επιτυχίες της μεταπολεμικής Δύσης υποχωρούν: ο εθνικισμός και η ξενοφοβία επιστρέφουν στο Brexit, τη Λεπέν, τον Ορμπαν, τον Σαλβίνι.

Ο τρίτος κύκλος της «νέας παγκόσμιας τάξης» και του «τέλους της Ιστορίας» ξεκίνησε το 1989. Ο νεοφιλευθερισμός ως ύστατο στάδιο της Ιστορίας. Αλλά η διαλεκτική εκδικήθηκε πάλι. Ο θρίαμβος του καπιταλισμού και η εξάλειψη του αντίπαλου δέους αποθράσυνε τις ελίτ και οδηγεί στο διαζύγιο τον γάμο ευκαιρίας καπιταλισμού και δημοκρατίας. Οι «αγορές» επιβάλλονται στους λαούς, οι εκλογές αντιμετωπίζονται ως ασήμαντες λεπτομέρειες, η κοινωνική δικαιοσύνη γελοιοποιείται, τα επιδόματα στους ασθενέστερους χρησιμοποιούνται ως δωροδοκίες. Η Ευρώπη-φρούριο χτίζει φράκτες και ανοίγει υγρούς τάφους. Αλλά η πανουργία της Ιστορίας ξαναχτυπά: η ελεύθερη κίνηση κεφαλαίων και ανθρώπων κατέστρεψε την κοινωνική συνοχή, η κοσμοπολίτικη ενιαία αγορά εγκαταλείπεται για να σωθεί ο καπιταλισμός.

Η ήττα στο Βιετνάμ στοίχισε στην Αμερική. Οι εξαγωγές γεωργικών και βιομηχανικών προϊόντων άρχισαν να μειώνονται δραματικά. Αλλά οι στρατιωτικές υποχρεώσεις συνεχώς αυξάνονταν και περιόριζαν τη δυνατότητα άσκησης αναπτυξιακών πολιτικών. Η Αμερική από μεγαλύτερος δανειστής έγινε ο μεγαλύτερος οφειλέτης στον κόσμο, με το χρέος της να αυξάνεται διαρκώς. Η Κίνα, ο μεγάλος αντίπαλος, κατέχει ένα μεγάλο μέρος του. Για τον Paul Kennedy η Αμερική βρίσκεται σε κατάσταση ανάλογη μ’ αυτήν της Μεγάλης Βρετανίας λίγο πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Εχει τον ίδιο αριθμό βάσεων, μειούμενη ικανότητα να χρηματοδοτήσει τα αμυντικά βάρη και οικονομική στασιμότητα.

Χρειάζεται λοιπόν να διαχειριστεί την παρακμή της. Ο Τραμπ ήταν μια κάποια απάντηση. Φάνηκε να εγκαταλείπει τον μεταπολεμικό ρόλο των ΗΠΑ ως πρωταγωνιστή του ελεύθερου εμπορίου και διεθνή σερίφη. Ο προστατευτισμός, ο εμπορικός πόλεμος και ο απομονωτισμός επαναπροσδιόρισαν το στρατηγικό δόγμα με κέντρο τη νοτιοανατολική Ασία. Η επίθεση του Τραμπ στην Ε.Ε. και τους συμμάχους στο ΝΑΤΟ, που δεν πληρώνουν το κόστος της ασφάλειάς τους, αποτελούσαν συμπτώματα της παρακμής.

Οι Ευρωπαίοι πανηγύρισαν την εκλογή του Μπάιντεν. Ηταν πρόωρο. Το Αφγανιστάν και η συμφωνία AUKUS δείχνουν ότι η πολιτική Τραμπ αναβαθμίζεται προς έναν αγγλοσαξονικό άξονα με την Ευρώπη σε ρόλο κομπάρσου.

Στη διάρκεια του «πολέμου κατά της τρομοκρατίας» η ισλαμοφοβία αντικατέστησε τον αντικομμουνισμό του Ψυχρού Πολέμου. Οπως δείχνει το Χόλιγουντ, το Ισλάμ έγινε η «αυτοκρατορία του κακού» και επέτρεψε στις μυστικές υπηρεσίες να συνεχίσουν το έργο τους. Αλλά μετά την ταπεινωτική έξοδο από το Αφγανιστάν, η Αμερική χρειάζεται νέο εχθρό. Η Κίνα δεν είναι ούτε αδύναμη, ούτε μπορεί να κατηγορηθεί για τρομοκρατία. Η κατασκευή της ως νέου εχθρού θα οδηγήσει στο τέλος της Δύσης όπως την ξέραμε. Ας ελπίσουμε να μην είναι και το τέλος του κόσμου.

* Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»