Την περασμένη Κυριακή, άρθρα των «οργανικών» διανοούμενων Μιχάλη Τσιτσίνη και Γιώργου Γεραπετρίτη στην «Καθημερινή» έδειξαν την ιδεολογική σύγχυση του φιλελευθερισμού. Ο πρώτος στο «Φιλελεύθερη ενοχή και ψευτοφιλελεύθερος ατομισμός» κατηγορεί την κυβέρνηση για διστακτικότητα στην επιβολή του υποχρεωτικού εμβολιασμού.
Η «ριζική ανασφάλεια» των φιλελεύθερων ηγεσιών, η «ενοχή και μια σύστοιχη φοβία» προς τους «ζαλισμένους» της παγκοσμιοποίησης την έκαναν να αμφιβάλλει για τις «ίδιες τις αξίες της». Η κυβέρνηση επέτρεψε να αυτονομηθούν τα δικαιώματα των αρνητών και επικράτησε ο «αντικοινωνικός ατομισμός».
O κ. Γεραπετρίτης διαφωνεί. Η κυβέρνηση νομοθέτησε τον υποχρεωτικό εμβολιασμό νωρίς το 2020 και τον επιβάλλει σταδιακά, ακολουθώντας την «πασπαρτού» αρχή της αναλογικότητας που καλείται να συγκρίνει ανόμοια: τον κίνδυνο στη δημόσια υγεία και τον βίαιο περιορισμό ελευθεριών. Για τον υπουργό, η κοινωνική αλληλεγγύη επιβάλλει τον εμβολιασμό που αποτελεί υπεράσπιση και όχι παραβίαση των ατομικών δικαιωμάτων. Αλλά ποιες φιλελεύθερες αξίες βρίσκονται πίσω από την αντιδικία; Ας εξετάσουμε επτά αξιώματα του κλασικού φιλελευθερισμού.
- Ο άνθρωπος είναι ανταγωνιστικό πλάσμα, οι ανισότητες είναι δημιούργημα της ανθρώπινης φύσης. Οποιος αρνείται τη φύση και επιδιώκει να μειώσει τις ανισότητες, καταστρέφει τον άνθρωπο και οδηγεί την οικονομία σε εξαθλίωση. Οπως τα δάκτυλα είναι διαφορετικά, έτσι είναι και οι άνθρωποι. Για να τα ισιώσεις, πρέπει να τα κόψεις.
- Η κοινωνική συνύπαρξη αποτελεί μια συμβατική σχέση για την προστασία της ιδιοκτησίας, των συμβάσεων, του νόμου και της τάξης. Η κοινωνία δεν είναι παρά ένα σύνολο των ατόμων που ζει σε μια επικράτεια. Το κράτος υπάρχει γιατί το έχουμε δημιουργήσει με το κοινωνικό συμβόλαιο. Οι εξουσίες, η νομιμότητα και η χρησιμότητά του τελειώνουν, όταν υπερβαίνει τις αρμοδιότητες που του δώσαμε. Οταν το κράτος παραβιάζει την ιδιοκτησία, όταν παρεμβαίνει και ρυθμίζει την οικονομία, όταν περιορίζει τις βασικές ατομικές ελευθερίες για να προωθήσει το «κοινό καλό», παραβιάζει το κοινωνικό συμβόλαιο και χάνει τη νομιμοποίησή του.
- Κι αυτό γιατί δεν υπάρχει «κοινό καλό», πέρα από το ιδιωτικό συμφέρον. Η πολιτική ιδεολογία, η θρησκευτική ή άλλη ηθική, η πίστη στο «κοινό καλό» αποτελούν γνωσιακό σφάλμα και κίνδυνο για την κοινωνική ηρεμία. Υπάρχει μόνο ιδιωτική πρωτοβουλία και προσωπικό συμφέρον, που, όταν λειτουργούν ελεύθερα, οδηγούν σε οικονομική ανάπτυξη και ευημερία. Η πίστη σε ιδεολογίες, -ισμούς και προγράμματα «βελτίωσης» της κοινωνίας οδηγεί σε φανατισμό, άρνηση της ελευθερίας, κομμουνισμό. Αλληλεγγύη και μέριμνα για τους άλλους είναι δουλειά της φιλανθρωπίας και της Εκκλησίας, όχι του ιδιώτη.
- Οι ανθρώπινες σχέσεις είναι αποτέλεσμα προσφοράς, ζήτησης και ανταγωνισμού. Είμαστε ιδιοκτήτες του εαυτού μας. Δικαιούμαστε να πουλάμε τις ικανότητες και την περιουσία μας, αλλά κανείς δεν μπορεί να το επιβάλλει. Οι γιατροί και οι ιδιωτικές κλινικές που δεν θέλουν να ασχοληθούν με την πανδημία χωρίς οικονομικά οφέλη έχουν απόλυτο δίκιο. Δίκιο έχουν και όσοι δεν θέλουν να εμβολιαστούν. Κανένας δεν μπορεί να υποχρεωθεί να εκτεθεί σε κίνδυνο. Επιτάξεις, υποχρεωτική δουλειά και εμβολιασμοί χωρίς συμφωνία αποτελούν παραβίαση της ελευθερίας και ολοκληρωτισμό.
- Οι σχέσεις με τους άλλους είναι εκούσιες, αποτέλεσμα ατομικής βούλησης και απόφασης. Μόνο οι συμβάσεις και συμφωνίες που αποδέχομαι δημιουργούν υποχρεώσεις. Δεν έχω ηθική υποχρέωση να κάνω οτιδήποτε δεν αποφάσισα, επειδή επιβάλλεται από το κράτος. Οι μάσκες, η καραντίνα, ο υποχρεωτικός εμβολιασμός αποτελούν το πρώτο βήμα για την υποδούλωση της ψυχής μέσα από τον περιορισμό του σώματος.
- Αν δεν κινδυνεύω ή νομίζω ότι μπορώ να αποφύγω τις κυρώσεις, δεν έχω καμιά υποχρέωση να τηρώ τους κοινωνικούς περιορισμούς. Οπως υποστήριξε ο θεωρητικός του νεοφιλελευθερισμού Gary Becker, αν κάποιος θεωρεί ότι τα οφέλη μιας παρανομίας υπερτερούν του κόστους, που εξαρτάται από την πιθανότητα ανακάλυψης, καταδίκης και τιμωρίας, τότε είναι λογικό και συμφέρον να παρανομήσει. Ο «αντικοινωνικός ατομισμός» είναι δημιούργημα του φιλελευθερισμού, όχι απεμπόληση των αξιών του. Ο κ. Τσιτσίνης καταδικάζει τη συμπεριφορά που ο φιλελευθερισμός προωθεί.
- Εφόσον δεν υπάρχει κοινή ηθική να περιορίζει την ατομική αυθαιρεσία, η κοινωνική ειρήνη αποτελεί αρμοδιότητα του νόμου και της αστυνομίας. Ο φιλελεύθερος που δεν νοιάζεται για τους άλλους και βάζει την ηθική και την αλληλεγγύη πίσω από το προσωπικό όφελος χρειάζεται τον φόβο των κυρώσεων για να υπακούσει. Γι’ αυτό αυξάνονται συνεχώς η αστυνόμευση, η καταστολή, η παρακολούθηση, οι τιμωρίες σε όσους δεν συμμορφώνονται. Η αλληλεγγύη και η μέριμνα για τους άλλους παραβιάζουν το ιδιωτικό συμφέρον αν δεν είναι εκούσιες. Ετσι ο κ. Γεραπετρίτης επιβάλλει την αλληλεγγύη, με τη φιλελεύθερη λύση όλων των κοινωνικών προβλημάτων: την αναστολή των ελευθεριών και τις κυρώσεις. Αστυνομία στα πανεπιστήμια, απαγόρευση διαδηλώσεων, pushbacks των προσφύγων, τοίχος στον Εβρο.
- Η «κατάσταση εξαίρεσης» που επιβλήθηκε, πρώτα στους πρόσφυγες και μετά σε όλο τον πληθυσμό με τα μνημόνια και την πανδημία, αποτελεί εγγενές τμήμα του φιλελευθερισμού. Τώρα, γίνεται μόνιμη. Εγνοια για τον άλλο ή φόβος του αστυνόμου και της απόλυσης είναι οι εναλλακτικές στην πανδημία. Η τιμωρία, η αναστολή εργασίας και οι απολύσεις των ανεμβολίαστων δεν αποτελούν εξαίρεση, αλλά τη μόνιμη κατάληξη του φιλελευθερισμού. Σ’ αυτό Τσιτσίνης και Γεραπετρίτης συμφωνούν.
Ευδαιμονισμός και ωφελιμισμός ήταν η κυρίαρχη ηθική του εκσυγχρονισμού. Μαζί με τον κυνισμό φτιάχνουν την ανήθικη ηθική της πανδημίας, την ηθική στο τέλος της ηθικής. Ο κυνισμός χρησιμοποιεί την ηθική για να την υποσκάψει. Μας καλεί να λειτουργήσουμε «ως εάν» ισχύει ένας ηθικός κανόνας, «ως εάν» έγιναν πράγματα που ξέρουμε ότι δεν υπήρξαν, «ως εάν» υπάρχει ένα «κοινό καλό» παρότι κάνουν ό,τι μπορούν για να το υποσκάψουν.
Μας είπαν: «Αν υπακούσετε, η Ελλάδα θα σωθεί». Αλλά, την ίδια στιγμή, δεν έφτιαξαν νοσοκομεία και ΜΕΘ, δεν προσέλαβαν γιατρούς και νοσηλευτές, δεν αύξησαν τις διαδρομές στις συγκοινωνίες, δεν επέταξαν κλινικές και γιατρούς, δεν μείωσαν τον αριθμό των μαθητών στις τάξεις. Τα αντικατέστησαν η καταστολή και η τιμωρία. Μας είπαν «η ατομική ελευθερία αποτελεί την ύψιστη ηθική» αλλά όσοι την ασκούν είναι «αντικοινωνικοί ατομιστές» και πρέπει να τους επιβληθεί η «αλληλεγγύη». Το «πράξε ως εάν να λειτουργεί η αλληλεγγύη στην πανδημία» αλλά όχι στο προσφυγικό είναι η ηθική των ανήθικων.
Αυτές οι αρχές με τις παραλλαγές τους αποτελούν τη φιλελεύθερη θεολογία και μυθολογία. Θεολογία γιατί στηρίζεται σε απόλυτη πίστη, που διαψεύδεται από το σύνολο σχεδόν της κοινωνικής επιστήμης. Αλλά, όπως και κάθε μυθολογία, απορρίπτει τις ενάντιες αποδείξεις και ενδυναμώνεται από την επιστημονική τους διάψευση. Η σοσιαλδημοκρατία μετρίασε τις πιο ακραίες φιλελεύθερες απόψεις. Αλλά αυτές επέστρεψαν με τον κ. Μητσοτάκη, που γύρισε στις «φυσικές» ανισότητες, στην υπονόμευση της κρατικής συνεισφοράς στην υγεία και την παιδεία, στην εξατομίκευση της ευθύνης. Αυτά οδηγούν στην αποτυχία των περιορισμών στην πανδημία.
Μας έλεγαν ότι η ιδιωτική ελευθερία και πρωτοβουλία μαζί με την υποχώρηση του Δημοσίου οδηγούν στην ανάπτυξη. Τώρα βλέπουμε ότι οδηγούν στην κοινή καταστροφή. Χρειάζεται επομένως άλλη πολιτική. Πλήρης και σοβαρή ενημέρωση, υποστήριξη πρωτοβουλιών αλληλεγγύης, σεβασμός της προσωπικότητας και της αξιοπρέπειας του πολίτη και δίκαιη κατανομή των βαρών. Αλλά γι᾽ αυτά χρειάζεται άλλη ιδεολογία, άλλη ηθική και άλλες πολιτικές.
*Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»
