ο Γρηγόρης Λαμπράκης με τον Τζέσε Όουενς, τον αθλητή που εξευτέλισε το Χίτλερ στους Ολυμπιακούς Αγώνες του Βερολίνου το 1936
Τι έγραφαν τα πρωτοσέλιδα της εποχής:
Δολοφονία ή δυστύχημα;
«The Economist»
H ανάκριση για το φόνο Έλληνα αριστερού αποκαλύπτει δράση αντικομουνιστικών ομάδων
«The New York Times»
Ο άνθρωπος που πέθανε για τη δημοκρατία
«Tribune»
100.000 Έλληνες στην κηδεία. Οι αριστεροί κραυγάζουν όχι άλλο αίμα!
«The Daily Telegraph»
H τεράστια λαϊκή εκδήλωση επί ευκαιρία της κηδείας του Λαμπράκη ανησυχεί την Ελληνική Κυβέρνηση
«L’Humanité»
Βδελυρά απόπειρα κατά αριστερού βουλευτή
«Aurore»
Ζωηρή συγκίνηση στην Αθήνα: Ο βουλευτής της Αριστεράς Λαμπράκης απεβίωσε λόγω των πληγών του
«Le Figaro»
Ο φόνος ενός βουλευτή διαιρεί την Ελλάδα
«Paris Presse»
Στο μεταξύ ο λόρδος Ράσελ θα δηλώσει στην «Sunday Telegraph»: «Τέτοια είναι η τρομοκρατία στην Ελλάδα ώστε παρέστη ανάγκη να απευθυνθεί τηλεφωνική έκκληση σε μένα για να εξευρεθούν χειρούργοι οι οποίοι να θεραπεύσουν τον τραυματία».
Βουλευτής, αθλητής υψηλών επιδόσεων, με πλούσια αγωνιστική δράση την περίοδο της γερμανικής κατοχής, γιατρός, πάντα στο πλευρό όσων είχαν ανάγκη, αλλά και σύμβολο μίας ολόκληρης εποχής, ο Γρηγόρης Λαμπράκης, δέχονταν το βράδυ της 22 Μαΐου του 1963, άνανδρη δολοφονική επίθεση από παρακρατικούς στη Θεσσαλονίκη.
Είχε εκλεγεί βουλευτής με την Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ) τον Οκτώβριο του 1961. Με πλούσια δράση στο κίνημα ειρήνης, ήταν άλλωστε ιδρυτικό μέλος της ΕΕΔΥΕ (Ελληνική Επιτροπή για τη Διεθνή Ύφεση και Ειρήνη και αντιπρόεδρός της), ήταν αυτός που στις 21 Απριλίου 1963 κατάφερε με λίγους συνοδοιπόρους του, να πραγματοποιήσει την απαγορευμένη από το καθεστώς, Μαραθώνια Πορεία Ειρήνης και να γίνει σύμβολο.
Ακολούθησε η εκδήλωση της Θεσσαλονίκης, με θέμα την ειρήνη και τον πυρηνικό αφοπλισμό, έξω από την οποία είχε οργανωθεί αντισυγκέντρωση ακροδεξιών και παρακρατικών στοιχείων, παρά τις προηγούμενες διαμαρτυρίες με διαβήματα προς την αστυνομία, στελεχών της ΕΔΑ. Το ενδιαφέρον στοιχείο είναι ότι σημαντική δύναμη της χωροφυλακής και κορυφαία στελέχη της, όπως ο επιθεωρητής χωροφυλακής Βόρειας Ελλάδας υποστράτηγος Κωνσταντίνος Μήτσου, αλλά και ο διευθυντής αστυνομικών δυνάμεων Θεσσαλονίκης, συνταγματάρχης Ευθύμιος Καμούτσης, ήταν παρόντες στο χώρο, χωρίς να εμποδιστούν από τις αστυνομικές δυνάμεις οι παρακρατικοί.
Αξίζει να σημειωθεί ότι προπηλακισμούς και πετροβόλημα, υπέστη ο Γ. Λαμπράκης, επισκεπτόμενος τα γραφεία του ΔΣΚ (Δημοκρατικό Συνδικαλιστικό Κίνημα, η κίνηση που έφτιαξε τη μαγιά για τα 115 Συνεργαζόμενα Εργατικά Σωματεία, την πιο σημαντική εργατική κίνηση βάσης εκείνη την εποχή, που ξεπέρασε κατά πολύ των αρχικό αριθμό των 115).
Επίθεση δέχτηκε και ο βουλευτής Καβάλας της ΕΔΑ Γιώργος Τσαρουχάς, με αποτέλεσμα τη διακομιδή του στο νοσοκομείο, περιστατικό που δεν είχε πληροφορηθεί ο Λαμπράκης, που πραγματοποιούσε την ομιλία του.
Στο τέλος της είπε από μικροφώνου: «Προσοχή, προσοχή. Εδώ βουλευτής Λαμπράκης. Σαν εκπρόσωπος του Έθνους και του Λαού, καταγγέλλω ότι υπάρχει σχέδιο δολοφονίας μου και καλώ τον υπουργό Β. Ελλάδος, τον νομάρχη, τον εισαγγελέα, τον στρατηγό Χωροφυλακής Μήτσου, τον διευθυντή της Αστυνομίας και τον διοικητή Ασφαλείας να προστατέψουν τη συγκέντρωση και τη ζωή μου».
Oiι διαβεβαιώσεις των επικεφαλής των αστυνομικών δυνάμεων ότι οι παρακρατικοί είχαν αποσυρθεί, δεν ήταν αληθινές, αφού όταν άρχισε να διασχίζει το δρόμο ο Λαμπράκης και η συνοδεία του, ξεπετάχτηκε με ταχύτητα ένα τρίκυκλο και κάποιος από τους επιβαίνοντες σε αυτό, τον χτύπησε με λοστό στο κεφάλι, για να μεταφερθεί αιμόφυρτος στο νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ και βαρύτατα τραυματισμένος. Λίγο μετά τα μεσάνυχτα της 26ηςΜαΐου, ο Γρηγόρης Λαμπράκης δεν κατάφερε να κερδίσει τη μάχη και απεβίωσε στα 51 του χρόνια (είχε γεννηθεί το 1912 στην Κερασίτσα Αρκαδίας).
Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Μανώλης Χατζηαποστόλου, εκ των συνοδών του Λαμπράκη, πρόλαβε να πηδήξει στο τρίκυκλο και να συμπλακεί με το άτομο που κρατούσε το λοστό, να σταματήσει το τρίκυκλο, να βγει ο οδηγός του για να χτυπήσει με αστυνομικό γκλομπ τον Χατζηαποστόλου και μετά από υποδείξεις περαστικών, τροχονόμος που δεν γνώριζε τα όσα είχαν προηγηθεί, να συλλάβει τον οδηγό του τρικύκλου και έτσι η απόπειρα διαφυγής και συγκάλυψης της ενέργειας να ακυρωθεί.
Ακολούθως πολλά γράφτηκαν και ακούστηκαν για το πόσο οι ενέργειες ιατρικής υποστήριξής του Λαμπράκη, ειδικά το κρίσιμο πρώτο διάστημα, ήταν αυτές που αντιστοιχούσαν στην κατάστασή του.
Στις 28 Μαΐου έγινε στην Αθήνα η κηδεία του, την οποία παρακολούθησαν χιλιάδες λαού, ενώ ήδη βρίσκονταν σε εξέλιξη πολιτική κρίση, αφού παρά την επίσημη αστυνομική και κυβερνητική εκδοχή για τροχαίο ατύχημα, η κοινή γνώμη ήταν πεπεισμένη ότι ήταν δολοφονική ενέργεια, προσχεδιασμένη και οργανωμένη.
Η κηδεία πραγματοποιήθηκε σε τεταμένο κλίμα. Την παρακολούθησε πλήθος 500.000 ανθρώπων, φωνάζοντας τα συνθήματα «Λαμπράκη ζεις, εσύ μας οδηγείς», «Ζει, Ζει, Ζει» και «Κάθε νέος και Λαμπράκης».
Την ίδια χρονιά της δολοφονίας ιδρύθηκε η «Νεολαία Λαμπράκη», της οποίας πρώτος πρόεδρος εκλέχτηκε ο Μίκης Θεοδωράκης και η οποία αποτέλεσε μια από τις σημαντικότερες εκφράσεις του αριστερού νεολαιίστικου κινήματος στην Ελλάδα.
Ο Λαμπράκης έζησε…
«Στο πρόσωπο του άξιου γιου της Ελλάδας Γρηγόρη Λαμπράκη, ζήτησαν να σκοτώσουν την ειρήνη, την λεβεντιά, την ανθρωπιά. Μα σκοτώνεται ποτέ ο ήλιος; Η Ελλάδα σύσσωμη είναι στο πόδι. Όχι για ταφή, μα για ανάσταση» Διδώ Σωτηρίου
Από το βιβλίο της Ιωάννας Παπαθανασίου(2008), Η Νεολαία Λαμπράκη τη δεκαετία του 1960, Αθήνα: Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, σελ. 75:
«Τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης, κυρίως οι πέντε ημέρες πάλης του Λαμπράκη με το θάνατο που μεσολαβούν ως την κηδεία, συνιστούν μια χρονική στιγμή στη διάρκεια της οποίας οι κοινωνικές διεργασίες και αντιδράσεις υπερβαίνουν τους χώρους παρέμβασης της Αριστεράς και του οργανωμένου κινήματος της. Την ημέρα της κηδείας, στις 28 Μαΐου, στη διάρκεια της τελετής και στην προβλεπόμενη πομπή την οποία η ηγεσία της ΕΔΑ σε συνεννόηση με τις αρχές σχεδίαζε «βουβή» και περιφρουρούμενη για τον κίνδυνο των επεισοδίων, χιλιάδες νεολαίοι πλαισιώνουν το μέγα πλήθος, στη «μεγαλύτερη μεταπολεμική συγκέντρωση», όπως γράφει Η Αυγή. Η ιαχή «Κάθε νέος και Λαμπράκης» που αντηχεί μετά τη Θεσσαλονίκη και στην Αθήνα εκείνο το απόγευμα και καθιερώνεται στη συνέχεια ως σύνθημα της νεολαίας είναι αποτέλεσμα μιας διαγεγραμμένης πορείας, αλλά και μια αυθόρμητη απάντηση απέναντι στην κρατική βία και στην εξουσία των παρακρατικών μηχανισμών. Δίπλα στον Λαμπράκη που καθιερώνεται ως σύμβολο, ένα νέο έμβλημα, το «Ζ», και μαζί ένα νέο σύνθημα γεννιέται εκείνες τις ημέρες, την πατρότητα των οποίων δεν μπόρεσε να διεκδικήσει κανείς».
Τα πρωτοσέλιδα της Αυγής εκείνες της ημέρες:
Φασίστες (δολοφόνοι) τραυμάτισαν βαρύτατα το βουλευτή Λαμπράκη (Αυγή 23/05/1963)
Ο Λαμπράκης προς το μοιραίο τέλος (Αυγή 24/05/1963)
Ο Γκοτζαμάνης είχε σχεδιάσει από ενωρίτερα τη δολοφονία (Αυγή 24/05/1963) σελ. 3
Κορυφαίοι πνευματικοί άνθρωποι στιγματίζουν το αποτρόπαιο έγκλημα και διαμαρτύρονται για τη δημιουργία κράτους παρανομίας και αναρχίας. Ζητούν να διαλυθούν οι φασιστικές οργανώσεις. (Αυγή 24/05/1963) σελ. 2
Ηφαίστειο οργής όλη η χώρα. Οι φοιτητές στους δρόμους (Αυγή 25/05/1963)
Η κυβέρνησις ανέλαβε την υπεράσπισι των παρακρατικών οργανώσεων (Αυγή 25/05/1963)
Ο Λαμπράκης τιτανομαχεί με τον θάνατο (Αυγή 26/05/1963)
Η Ελλάδα θρηνεί πάνω στη σορό του Λαμπράκη (Αυγή 28/05/1963)
Και οι οργανώσεις των επιστημόνων σε συναγερμό για την υπεράσπιση των αρχών της Δημοκρατίας (Αυγή 28/05/1963) σελ. 2
Αθάνατος ο Λαμπράκης (Αυγή 29/05/1963)
Ανεκαλύφθη ένας εκ των δραστών του τραυματισμού του κυρ. Κ. Τσαρουχά (Αυγή 31/05/1963)
Επαγιδεύθη πριν δολοφονηθή ο Λαμπράκης (ποιος ο ρόλος των αστυνομικών) (Αυγή 01/06/1963)
Φασίστες (δολοφόνοι) τραυμάτισαν βαρύτατα το βουλευτή Λαμπράκη (Αυγή 23/05/1963)
Ο Λαμπράκης προς το μοιραίο τέλος (Αυγή 24/05/1963)
Ο Γκοτζαμάνης είχε σχεδιάσει από ενωρίτερα τη δολοφονία (Αυγή 24/05/1963) σελ. 3
Κορυφαίοι πνευματικοί άνθρωποι στιγματίζουν το αποτρόπαιο έγκλημα και διαμαρτύρονται για τη δημιουργία κράτους παρανομίας και αναρχίας. Ζητούν να διαλυθούν οι φασιστικές οργανώσεις. (Αυγή 24/05/1963) σελ. 2
Ηφαίστειο οργής όλη η χώρα. Οι φοιτητές στους δρόμους (Αυγή 25/05/1963)
Η κυβέρνησις ανέλαβε την υπεράσπισι των παρακρατικών οργανώσεων (Αυγή 25/05/1963)
Ο Λαμπράκης τιτανομαχεί με τον θάνατο (Αυγή 26/05/1963)
Η Ελλάδα θρηνεί πάνω στη σορό του Λαμπράκη (Αυγή 28/05/1963)
Και οι οργανώσεις των επιστημόνων σε συναγερμό για την υπεράσπιση των αρχών της Δημοκρατίας (Αυγή 28/05/1963) σελ. 2
Αθάνατος ο Λαμπράκης (Αυγή 29/05/1963)
Ανεκαλύφθη ένας εκ των δραστών του τραυματισμού του κυρ. Κ. Τσαρουχά (Αυγή 31/05/1963)
Επαγιδεύθη πριν δολοφονηθή ο Λαμπράκης (ποιος ο ρόλος των αστυνομικών) (Αυγή 01/06/1963)
Πηγή: Η Αυγή
Παρασκευή, 30 Δεκεμβρίου 1966. Ώρα 2.15 τα ξημερώματα. Η απόφαση του Μικτού Ορκωτού Κακουργοδικείου Θεσσαλονίκης αθώωσε 22 από τους 31 κατηγορούμενους για τη δολοφονία του βουλευτή της αριστεράς, Γρηγόρη Λαμπράκη. “Εξ αμελείας προήλθε ο θάνατός του”, έκριναν οι δέκα ένορκοι της υπόθεσης και ο κόσμος που παρακολουθούσε τις εξελίξεις έμεινε με ανοιχτό το στόμα.
Ο εισαγγελέας Παύλος Δελλαπόρτας σχολίασε χαρακτηριστικά: “Το χυθέν διά της αποφάσεως φως εις την υπόθεσιν ομοιάζει με φως ριπτόμενον από εξησθενημένην ηλεκτρικήν στήλην”. Το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας “ΒΗΜΑ” γράφει λακωνικά: “Η ΥΠΟΘΕΣΙΣ ΔΕΝ ΕΚΛΕΙΣΕ”.
Έτσι τελείωσε η πολύκροτη δίκη Λαμπράκη, τρία χρόνια μετά τον θάνατό του. Ο εισαγγελέας είχε πει στην αγόρευσή του για τους κατηγορούμενους: «Σήμερα, εδώ, ένα σύμφυρμα κλεφτών, βιαστών, δοσίλογων και κάθε είδους κακοποιών, εμφανίζεται -προς εθνοκαπηλεία και ανομολόγητους ιδιοτελείς σκοπούς- ως προστάτης κοινωνικών καθεστώτων, ως φύλακας ιερών και οσίων και ως Κέρβερος του νόμου και της τάξης. Τι άλλο έπρεπε να περιμένει κανείς απ” αυτό πλην του ότι θα εξελισσόταν σε κακοήθη νεοπλασία της κοινωνίας;».
Η δίκη
Η δίκη κράτησε 67 ημέρες και έμεινε στην ιστορία για δύο λόγους: την αποκάλυψη του ρόλου του παρακράτους στην Ελλάδα, αλλά και την πρωτοφανή αδιαφορία για τα ενοχοποιητικά στοιχεία από τους ενόρκους. Σε όλη τη διάρκεια της δίκης, οι μάρτυρες άλλαζαν τις καταθέσεις τους, ενώ πολλοί παραδέχτηκαν ότι είχαν δεχτεί απειλές πριν εμφανιστούν στο δικαστήριο. Πολλά αποδεικτικά στοιχεία “εξαφανίστηκαν” μυστηριωδώς, όπως ο λοστός που χρησιμοποίησε ο Εμμανουηλίδης για να χτυπήσει τον βουλευτή.
Επικρατούσε ένταση, η οποία κορυφώθηκε όταν ο Γκοτζαμάνης δήλωσε ότι ήταν ο Χατζηαποστόλου αυτός που χτύπησε τον Λαμπράκη. Μάρτυρες αποκάλυψαν ότι πριν από την έξοδο του Λαμπράκη απ’ το κτίριο, το τρίκυκλο κυκλοφορούσε ανενόχλητο στους δρόμους που είχε κλείσει η αστυνομία.
Η ετυμηγορία
Ο Σπύρος Γκοτζαμάνης καταδικάστηκε σε 11 χρόνια κάθειρξη για θανατηφόρες σωματικές βλάβες σε βάρος του Λαμπράκη και διατάραξη της κοινής ειρήνης. “Την απόφαση τη δέχθηκε με χαμόγελα”, έγραφαν “ΝΕΑ” της 30ης Δεκεμβρίου 1963. Ο Εμμανουηλίδης καταδικάστηκε σε 8 χρόνια, αλλά έκλαιγε με λυγμούς όταν του το ανακοίνωσαν. Και στους δύο αναγνωρίστηκε το ελαφρυντικό του “προτέρου έντιμου βίου” και ότι δεν “ενήργησαν από ταπεινά αίτια”.
Ο εισαγγελέας Δελαπόρτας σχολίασε: “Τουλάχιστον αυτό το ελαφρυντικόν είναι ελαφρώς προσβλητικόν”. Και οι δύο αμνηστεύτηκαν και αφέθηκαν ελεύθεροι από τη δικτατορία των Συνταγματαρχών. Οι συνήγοροι πολιτικής αγωγής συνελήφθησαν και εξορίστηκαν και ο ανακριτής Χρήστος Σαρτζετάκης φυλακίστηκε. Το παρακράτος κυβερνούσε τη χώρα.
Ο Ξενοφών Γιοσμάς, ο αρχηγός της παρακρατικής οργάνωσης “Καρφίτσα”, κατηγορήθηκε ως ηθικός αυτουργός και καταδικάστηκε σε ένα χρόνο φυλάκιση για τη διατάραξη της κοινής ειρήνης. Ο λιμενεργάτης Χρήστος Φωκάς καταδικάστηκε σε φυλάκιση 15 μηνών, επειδή τραυμάτισε τον βουλευτή Γιώργη Τσαρουχά κατά τη διάρκεια των αναταραχών στην εκδήλωση. Οι Χρήστος Φωκάς, Γιώργος Λεονάρδος, Ιωάννης Τόγκας καταδικάστηκαν σε 10 μήνες φυλάκισης για διατάραξη κοινής ειρήνης, ο Κωνσταντίνος Παραπάρας σε έξι μήνες και οι Παναγιώτης Κουντουλέας και Νίκος Παπαδόπουλος σε τρεις.
Τελικά, δεν πέρασαν ούτε μία μέρα στη φυλακή, γιατί η ποινή τους μετατράπηκε σε καταβολή 100 δραχμών ημερησίως. Αθωώθηκαν οι αξιωματικοί της Εθνικής Ασφάλειας που κατηγορούνταν ως ηθικοί αυτουργοί και οι αστυνομικοί που κατηγορούνταν για παράβαση των καθηκόντων τους. Είχαν προσπαθήσει να αποκρύψουν πλήθος ενοχοποιητικών στοιχείων και ήταν εμφανές ότι είχαν αναμιχθεί στην υπόθεση, αλλά προφανώς δεν ήταν αρκετό για να καταδικαστούν.
Πηγή: Μηχανή του Χρόνου
Από τις ανακρίσεις που έγιναν από τον τότε ανακριτή και μετέπειτα (1985) και Πρόεδρο της Δημοκρατίας Χρήστο Σαρτζετάκη, προέκυψε ότι η χωροφυλακή όχι μόνο ήξερε, αλλά οργάνωσε και «εθνικόφρονες πολίτες», ώστε να πάρουν μέρος στην αντισυγκέντρωση. Η προανακριτική διαδικασία μόνο ανέφελη δεν ήταν, καθώς εκφοβισμοί μαρτύρων και διαδικαστικά κόλπα, επιχείρησαν να την κάνουν μη αποδοτική. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες κρίθηκαν προφυλακιστέα κορυφαία στελέχη της αστυνομίας και της χωροφυλακής.
Τελικά για το φόνο καταδικάστηκαν για το φόνο οι Σπύρος Γκοτζαμάνης (οδηγός του τρικύκλου και γνωστός στον υπόκοσμο της Θεσσαλονίκης) και Μανώλης Εμμανουηλίδης (με καταδίκες για παιδεραστία, βιασμό, κλοπή, που ήταν και αυτός που κράταγε το λοστό) και για διατάραξη της κοινής ειρήνης καταδικάστηκε, ο γνωστός δοσίλογος της κατοχής Ξενοφώντας Γιοσμάς, που για το λόγο αυτό είχε το παρατσούκλι «Φον Γιοσμάς».
To 2016 εκδόθηκε το βιβλίο ενός εκ των τακτικών μελών του κακουργιοδικείου που δίκασε τους κατηγορουμένους, πρωτοδίκης τότε και διακεκριμένος δικαστικός λειτουργός στη συνέχεια. Ο κ.Βασίλης Λαμπρίδης επανέρχεται θέτοντας στο βιβλίο του υπό τον τίτλο «Αναμνήσεις και εκμυστηρεύσεις ενός δικαστή»
Κλείνοντας η συγκεκριμένη περίοδος με την ήττα των δημοκρατικών δυνάμεων από το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου 1967 και την επταετή δικτατορία, οι δικηγόροι της Πολιτικής Αγωγής στη δίκη για τη δολοφονία του Λαμπράκη, εξορίστηκαν στη Γιάρο, ενώ ο Χρήστος Σαρτζετάκης φυλακίστηκε για μήνες, για να μην υπάρχει πιά καμία αμφιβολία για το ποια πολιτικά κέντρα είχαν ανάμιξη στη δολοφονία και έπαιρναν τώρα τη «ρεβάνς» τους.
Το όνομα όμως του Γρηγόρη Λαμπράκη συνεχίζει να είναι σημείο αναφοράς 54 χρόνια μετά, ενώ όσους μέσα από τις σκοτεινές διαδρομές του υποκόσμου και του παρακράτους, αλλά και του κοινού ποινικού δικαίου, οργάνωσαν και εκτέλεσαν τη δολοφονία, ελάχιστοι τους θυμούνται και όταν γίνεται αυτό, είναι ως παραδείγματα προς αποφυγή για το «μαύρο» ρόλο τους.
Για τη Δημοκρατική Κίνηση Νέων «Γρηγόρης Λαμπράκης» από το βιβλίο της Ιωάννας Παπαθανασίου(2008), Η Νεολαία Λαμπράκη τη δεκαετία του 1960, Αθήνα: Γενική Γραμματεία Νέας Γενιάς, σσ. 76-78 (χωρίς τις παραπομπές):
«Η άτυπη σύσκεψη που πραγματοποιείται ad hoc στα γραφεία της ΕΔΑ, στην οδό Αριστείδου, σύμφωνα με τις μαρτυρίες, το ίδιο βράδυ της κηδείας, μεταξύ του Μίκη Θεοδωράκη και εκπροσώπων της Εκτελεστικής Επιτροπής της ΕΔΑ, είχε ως κεντρικό, πρακτικά αποκλειστικό, αντικείμενο αυτό το αυθόρμητο κύμα της νεολαίας. Ένας νέος φορέας έπρεπε να το συντονίσει. Η ιδέα για μια από «πάνω» κατευθυνόμενη παρέμβαση, με τη μορφή μιας Κίνησης Νέων, τελικά επικράτησε. Μετά το «Μανιφέστο της Αθήνας» που κυκλοφόρησε στα τέλη του 1962 για τη δημιουργία ενός πολιτικού και πολιτιστικού κινήματος με σκοπό την υπεράσπιση της δημοκρατίας, ο Μίκης Θεοδωράκης έπαιρνε την πρωτοβουλία και ταυτόχρονα το χρίσμα της ΕΔΑ και του ΚΚΕ για τη συγκρότηση της Δημοκρατικής Κίνησης Νέων «Γρηγόρης Λαμπράκης». Μία εβδομάδα αργότερα, στις 8 Ιουνίου, η ιδρυτική διακήρυξη της Κίνησης94 έβλεπε τη δημοσιότητα πλαισιωμένη από τις 28 υπογραφές της Ιδρυτικής Επιτροπής της, ενώ μια πενταμελής ομάδα στην οποία συμμετέχουν δύο μέλη του Γραφείου του ΚΣ της Ν.ΕΔΑ χρεώνεται τα καθήκοντα της Εκτελεστικής Επιτροπής.
Η παρουσία καλλιτεχνών, λογοτεχνών και διανοουμένων στην Ιδρυτική Επιτροπή συστοιχεί με την αποδιδόμενη έμφαση στον πολιτισμό και στη συγκίνηση που προκάλεσε στις πνευματικές ελίτ η δολοφονία του Λαμπράκη. Αντίστοιχα, η πλαισίωση της από εκπροσώπους νεολαιίστικων σχημάτων, όπως η ΔΑΣ 114, η εφημερίδα Πανσπουδαστική, η ΣΕΕΝΕ και ο Σύνδεσμος «Bertrand Russell», και από ηγετικά στελέχη της Ν.ΕΔΑ, γνωστά από τη διαδρομή τους κυρίως στο φοιτητικό κίνημα, και οι αποσιωπήσεις για τις κομματικές ιδιότητες των ιδρυτικών μελών πιστοποιούσαν την αριστερή κατεύθυνση του νέου μετωπικού σχήματος και τον προσανατολισμό του στη νεολαία. Στην ίδια κατεύθυνση η δήλωση «η ΔΚΝΓΛ δεν είναι κόμμα, ούτε ανήκει σε κόμμα», παρά την παράλληλη προβολή των βασικών θέσεων της Ν.ΕΔΑ και της ΕΔΑ, συμπλήρωνε το κάλεσμα στο καινούριο μέτωπο των νέων, υπογραμμίζοντας το «ανοιχτό» του εγχειρήματος και τον χειραφετητικό του χαρακτήρα. Τον Οκτώβριο του 1963, με την έκδοση των Τετραδίων της Δημοκρατίας, η Κίνηση αποκτούσε το δικό της σταθερό βήμα για την έκφραση των θέσεών της και τη διασφάλιση του χαρακτήρα της.
Οι «ποντικοί των υπογείων της Ομονοίας», που ξεχύθηκαν στους δρόμους, δεν ξαναγύρισαν στα σφαιριστήρια και στα φλίπερ, όπως τους προέτρεπε η Ελένη Βλάχου από τις στήλες της Καθημερινής αρκετά αργότερα, στις 28 Αυγούστου 1965. Σε ένα μεγάλο ποσοστό τους έγιναν «Λαμπράκηδες». Γέμισαν τα κεντρικά γραφεία της οργάνωσης, στο νούμερο 18 της οδού Φειδίου, στελέχωσαν τις «λέσχες» που η Κίνηση και η Ν.ΕΔΑ οργάνωσαν στις μεγαλουπόλεις και στις συνοικίες τους αλλά και στην επαρχία.97 Αναβιώνοντας προτάσεις και λογικές της ΕΠΟΝ των χρόνων 1944-1946, μετείχαν μαζικά σε ποικίλες δραστηριότητες, όπως καλλιτεχνικές και φιλολογικές βραδιές, σεμινάρια, εκθέσεις, κοινωνικές εξορμήσεις, άμιλλες ανάμεσα στις λέσχες, εκδρομές και πολιτιστικές εκστρατείες, παρά τις αστυνομικές διατάξεις και απαγορεύσεις.
Η άνθηση της Ν.ΕΔΑ που συμπίπτει χρονικά με την ίδρυση της ΔΚΝΓΛ, η έξοδός της στην περιφέρεια οφείλονταν μεταξύ άλλων και στη νέα δυναμική η οποία συμπαρέσυρε το νεολαιίστικο κίνημα. Οι θύλακες των πρακτικά ανενεργών κομματικών οργανώσεων στην επαρχία άνοιξαν, οι αδράνειες κάμφθηκαν, γραφεία και «λέσχες» εγκαινιάστηκαν και η άρση των επιφυλάξεων που προκαλούσε, σε σημαντικό βαθμό, η άνοδος της Ενώσεως Κέντρου στην εξουσία επέτρεψε να δοκιμαστούν στην πράξη και μέσω του μετωπικού σχήματος ιδέες και επεξεργασίες για την αναδιοργάνωση της κοινωνικής και πολιτικής παρέμβασης των αριστερών νέων, τις οποίες η Ν.ΕΔΑ διατηρούσε στα συρτάρια της από τα συνέδρια του κόμματος το 1959 και το 1962. Αν χωρίς την υποστήριξη της Ν.ΕΔΑ η ΔΚΝΓΛ δεν θα μπορούσε να υπάρξει, είναι πρακτικά βέβαιο ότι χωρίς τη ΔΚΝΓΛ η Ν.ΕΔΑ δεν θα μπορούσε εύκολα να φτάσει στην υπέρβαση. Σε μια αμφίδρομη διαδικασία η κομματική νεολαία έφτιαχνε το μέτωπο και το μέτωπο έφτιαχνε την κομματική νεολαία.
Η Κίνηση ήταν, εν ολίγοις, το όχημα που μετέφερε με επιτυχία την αριστερή νεολαία στην επόμενη φάση. Παρά την ευφορία, τα ζητήματα που έθετε η διπλή οργάνωση αναζητούσαν επίλυση ήδη από το δεύτερο εξάμηνο του 1963. Ουσιαστικά, το ζήτημα που τίθεται δεν αφορά αποκλειστικά το δυϊσμό μεταξύ πολιτικής νεολαίας και μετωπικού σχήματος. Η Αριστερά έπρεπε να διαχειριστεί ευρύτερα τα αιτήματα της νεολαίας και να αναδιευθετήσει το χώρο σύμφωνα με τη νέα κατάσταση. Μια νέα ισχυρή πολιτική οργάνωση της νεολαίας, που θα προέβαλλε την αυτονομία της από τους κομματικούς μηχανισμούς και τους πολιτικούς καταναγκασμούς, θα μπορούσε να παίξει ουσιαστικό ρόλο στη θέση του συντονιστή, αλλά και τροφοδότη, του νεολαιίστικου κινήματος, παρεμβαίνοντας στο υπό διαμόρφωση νέο τοπίο. Το πολιτικό πολυπύρηνο, δηλαδή οι διαφορετικοί πυρήνες γύρω από τους οποίους η Ν.ΕΔΑ είχε οργανώσει την παρέμβαση της, από τους συλλόγους για τη διάδοση των ελληνικών χορών και τους φίλους της μουσικής έως τους εκπολιτιστικούς και αθλητικούς συλλόγους, ήταν αναποτελεσματικοί και κάποιοι απ’ αυτούς ετεροχρονισμένοι μετά τη δημιουργία των Λαμπράκηδων, του Συνδέσμου «Bertrand Russell», των λεσχών, και κυρίως μπροστά στην προοπτική μιας ενιαίας οργάνωσης. Το ρόλο αυτό κλήθηκε να αναλάβει η Νεολαία Λαμπράκη. Όφειλε να μυήσει σε όρους πολιτικούς ένα νεολαιίστικο μέτωπο με πολιτιστικό και κοινωνικό περιεχόμενο και να μετασχηματίσει μια κομματική οργάνωση σε μαζικό πολιτικό χώρο υπογραμμίζοντας την πολιτιστική και κοινωνική διάσταση του νέου πολιτικού χαρακτήρα του. Με άλλα λόγια, στην αναζήτηση μιας πολιτικής και κοινωνικής πρωτοπορίας όφειλε να εκφέρει πειστικά και αποτελεσματικά έναν ενιαίο πολυδύναμο λόγο.
Ο Μίκης Θεωδοράκης στα Ιωάννινα, στη Λέσχη Νεολαίας Λαμπράκη, σε προσυνεδριακή συγκέντρωση, χειμώνας 1964. (ΕΜΙΑΝ, Φωτογραφική συλλογή Παναγιώτη Σταμάτη)
Ιδρυτικό Συνέδριο Λαμπράκηδων
Στον Επτάλοφο Θεσσαλονίκης οι Λαμπράκηδες χτίζουν τη Λέσχη τους
Οι Λαμπράκηδες στη Λέσχη τους στις Σέρρες
Συζήτηση στην Αυγή το 2013 για τη Νεολαία Λαμπράκη μεταξύ Σταύρου Παναγιωτίδη και Βασίλη Ρόγγα – Δημήτρη Παπανικολόπουλου:
Ιστορία και προτιμήσεις: το ζήτημα της αυτονομίας της Νεολαίας Λαμπράκη, Σταύρος Παναγιωτίδης
Νεολαία Λαμπράκη: Οικοδομώντας και όχι προαπαιτώντας την ταυτότητα
Το βιβλίο της Ιωάννας Παπαθανασίου:
