Λέγαμε στο προηγούμενο ότι στη νεωτερικότητα η επιστήμη αντικατέστησε τη θρησκεία ως τον κύριο παραγωγό «αλήθειας» (https://www.efsyn.gr/themata/politika-kai-filosofika-epikaira/336606_exoysies-kai-epistimi-1). Εβαλε στη θέση τους τον ρεαλισμό της τεχνολογικής προόδου, της ανάπτυξης και της κυριαρχίας επί του υλικού κόσμου. Μέχρι να συνειδητοποιήσουμε ότι, όπως και το πλατωνικό φάρμακο, η τεχνολογία είναι και το δηλητήριο που οδηγεί τον πλανήτη στην καταστροφή αλλά και η μερική θεραπεία για τα δεινά μας. Οι πίστεις της νεωτερικότητας υποχωρούν συνεχώς. Προσθέταμε ότι η σχέση εξουσίας και επιστήμης είναι σύνθετη. Η εξουσία δημιουργεί γνώση γύρω από τις προτεραιότητές της και χρησιμοποιεί την επιστημονική γνώση είτε ως εργαλείο είτε ως νομιμοποιητικό μηχανισμό των πολιτικών αποφάσεων.
Οταν η επιστήμη αντιμετωπίζεται ως εργαλείο, επιστήμη και πολιτική εμφανίζονται ως ριζικά διαφορετικές. Η επιστήμη μελετά φυσικά, κοινωνικά και ψυχολογικά φαινόμενα και παράγει γνώσεις. Η εξουσία τις χρησιμοποιεί για να πετύχει τους σκοπούς της. Εδώ βρίσκουμε τη ρίζα της άποψης ότι η επιστημονική έρευνα είναι «αντικειμενική» και τα συμπεράσματά της αποτελούν αδιαμφισβήτητες αλήθειες. Η επιστήμη είναι επομένως ιδεολογικά ουδέτερη. Τα συμπεράσματά της μπορούν να χρησιμοποιηθούν εξίσου από όλες τις ιδεολογικές απόψεις. Η σύγχρονη επιστημολογία αμφισβητεί την αφελή αλλά χρήσιμη στους πολιτικούς άποψη περί απόλυτης επιστημονικής αλήθειας.
Η ηγεμονική επιστημολογική άποψη, που εκφράστηκε αρχικά από τον Καρλ Πόπερ, δεν θεωρεί τις επιστημονικές ανακαλύψεις και θεωρίες αλάθητες. Αντίθετα υποστηρίζει ότι το λάθος είναι εγγενές μέρος κάθε επιστημονικής διαδικασίας. Η αναγνώριση ότι το λάθος παραμονεύει και δεν μπορεί να αποκλειστεί αποτελεί τον βασικό τρόπο προόδου στην επιστήμη. Η έρευνα χρησιμοποιεί τα μεθοδολογικά της εργαλεία –παρατήρηση, πειραματισμό, προσομοίωση κλπ.–, διατυπώνει προτάσεις ή θεωρητικές υποθέσεις για το αντικείμενό της και τις δημοσιοποιεί στους συνάδελφους, συνήθως με δημοσίευση σε επιστημονικό περιοδικό. Οι υποθέσεις αυτές, αν περάσουν την αρχική κρίση των αξιολογητών πριν από τη δημοσίευσή της (peer-review), ισχύουν μέχρι να διαψευστούν. Η επιστημολογική αρχή της «διαψευσιμότητας» στηρίζεται στον προσωρινό και επισφαλή χαρακτήρα της επιστημονικής αλήθειας. Δεν μπορεί να υπάρξει ποτέ απόλυτη επαλήθευση. Επομένως η υπόθεση γίνεται αποδεκτή όσο δεν υπάρχει διάψευση.
Επιστημονικές επαναστάσεις
Το κλασικό βιβλίο «Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων» του Τόμας Κουν προχωρεί παραπέρα. Υποστηρίζει ότι η επιστήμη δεν προοδεύει με τη συνεχή και σταδιακή προσθήκη νέων παρατηρήσεων, πειραμάτων και θεωριών. Αντίθετα, περίοδοι κανονικής επιστημονικής δραστηριότητας διακόπτονται αιφνίδια από επαναστατικές αλλαγές «παραδείγματος». Παράδειγμα είναι το σύνολο εννοιών, θεωριών και αξιωμάτων που γίνονται ανεπιφύλακτα αποδεκτά και καθοδηγούν την επιστημονική έρευνα κάθε εποχής. Οταν το κυρίαρχο παράδειγμα δεν μπορεί να λύσει κάποια προβλήματα απλώς τα αγνοεί θεωρώντας τα ασήμαντες «ανωμαλίες». Τα αναπάντητα ερωτήματα πολλαπλασιάζονται μέχρις ότου «επαναστάτες» επιστήμονες, όπως ο Κοπέρνικος, ο Αϊνστάιν ή ο Καντόρ, προτείνουν ένα ριζικά διαφορετικό παράδειγμα. Αυτό διαβάζει το υπάρχον υλικό από διαφορετική σκοπιά και δίνει απαντήσεις στα παζλ που δεν μπορεί να λύσει το προηγούμενο.
Κάποια στιγμή το παλιό γίνεται άχρηστο και επιζήμιο και αντικαθίσταται από το νέο. Μέχρι την επικράτησή του, οι περισσότεροι ακολουθούν το παλιό παράδειγμα παρ’ ότι οι αστοχίες πληθαίνουν.
Η θεωρία του Κοπέρνικου χρησιμοποίησε τη μέθοδο των κύκλων της ηγεμονικής τότε πτολεμαϊκής κοσμολογίας για να δείξει ότι η παλιά θεωρία, που έβαζε τη Γη στο κέντρο του Σύμπαντος, δεν μπορεί να εξηγήσει πολλές πλανητικές θέσεις και φαινόμενα. Ο Κοπέρνικος έβαζε τον Ηλιο στο κέντρο και τη Γη να κινείται γύρω του, αλλά δεν μπορούσε να το αποδείξει με τα εργαλεία της εποχής. Η «κανονική» επιστήμη και η θρησκευτική και πολιτική εξουσία απέρριψαν τη θεωρία του. Εγινε αποδεκτή μόνο όταν ο Γαλιλαίος την απέδειξε επιστημονικά και, αργότερα, η Εκκλησία σταμάτησε να τη θεωρεί αντίθετη στα συμφέροντά της. Για να κυριαρχήσει μια κοσμοθεωρία δεν αρκεί λοιπόν να είναι επιστημονικά ανώτερη. Χρειάζεται να την αποδεχτούν οι επιστήμονες και η πολιτική εξουσία έτσι ώστε να γίνουν τα βασικά της αξιώματα κομμάτι της κοινής γνώμης. Το νέο «παράδειγμα» γίνεται ένας διαφορετικός φακός που αλλάζει αυτό που θεωρούμε πραγματικότητα. Η αντικειμενική αλήθεια είναι συχνά αποτέλεσμα πολιτικών επιλογών.
Επιστήμη και ιδεολογία
H υποχώρηση της θρησκείας δεν κατάργησε τη δύναμη της πίστης να φτιάχνει «αλήθειες». Πιστεύουμε ότι οι επιστήμονες δεν κρύβουν τα αποτελέσματα της έρευνας, παρ’ ότι δεν μπορούμε να το ξέρουμε πλήρως. Η επιστημονική επανάσταση του 17ου αιώνα στηρίχτηκε στην αρχή ότι η γνώση δεν πρέπει να είναι ούτε μυστηριώδης σαν τα μυστικά των αλχημιστών του Μεσαίωνα αλλά ούτε και να στηρίζεται στην παράδοση και στα βιβλία των αρχαίων. Σήμερα αυτό δεν ισχύει πια. Για τη μεγάλη πλειονότητα, η αλήθεια της επιστήμης είναι αναπόφευκτα πράξη πίστης.
Οι πιο πολλοί δεν έχουμε παρακολουθήσει επιστημονικά πειράματα ούτε και θα τα κατανοούσαμε αν το κάναμε. Η πίστη στην επιστημονική αλήθεια είναι αποτέλεσμα της εμπιστοσύνης στην επιστημονική κοινότητα και στο γόητρό της, όχι της κατανόησης του έργου της. Εμπιστευόμαστε συνήθως τους επιστήμονες για σημαντικά πράγματα τα οποία δεν γνωρίζουμε – πόσοι μπορούμε να αμφισβητήσουμε μια ιατρική διάγνωση ή ξέρουμε τι και πώς θα κάνει ακριβώς ο χειρουργός πριν αρχίσει η εγχείρηση; Οταν όμως αμφισβητείται η εμπιστοσύνη στους επιστήμονες, τότε υποσκάπτεται και η πίστη στις αλήθειες που προτείνουν.
Η επιστημονική έρευνα και η πρόοδος επηρεάζονται από το κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον. Οι επιστήμονες ζουν στην ίδια κοινωνία και επηρεάζονται από τις κυρίαρχες ιδέες, ακόμη και τις θρησκευτικές. Οπως κάθε πολίτης, έχουν τις ιδεολογικές και πολιτικές τους απόψεις. Αυτό φαίνεται καθαρά στις επιστήμες με διαφορετικές ακόμη και αντιτιθέμενες θεωρητικές σχολές. Αυτός είναι ο κανόνας στις κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Στην πολιτική οικονομία, για παράδειγμα, έχουμε τα κλασικά και νεοκλασικά οικονομικά, τις εκδοχές του μαρξισμού ή αυτές του κεϊνσιανισμού. Μπορεί όλες να ξεκινούν από ίδια εμπειρικά φαινόμενα, αλλά οργανώνουν τις έννοιες και τις θεωρίες τους με ριζικά διαφορετικούς τρόπους. Οι διαφορετικές προσεγγίσεις μπορεί επίσης να προτάσσουν γεγονότα και φαινόμενα που δεν είναι ορατά στις άλλες.
Ο Μαξ Βέμπερ έλεγε ότι μια ορθολογική επιστημονική κριτική μπορεί να γίνεται μόνο «εμμενώς», από επιστήμονες που ανήκουν στην ίδια σχολής σκέψης. Αν αποδέχεσαι τις βασικές υποκείμενες προτάσεις της σχολής, τότε είναι δυνατό να δείξεις ότι κάποιες υποθέσεις ή συμπεράσματα δεν δικαιολογούνται. Οταν όμως φτάσεις στη βάση, στις θεμελιώδεις αρχές και αξιώματα, η απόρριψή τους με ορθολογικά επιχειρήματα δεν είναι δυνατή.
Στο επίπεδο των αξιωμάτων υπάρχει «πόλεμος» μεταξύ των σχολών. Και αυτό γιατί τα αξιώματα είναι αποτέλεσμα πίστης σε μεγάλο βαθμό και όχι αποδείξεων. Κάποιος που πιστεύει ότι η κοινωνία κινείται από την πάλη των τάξεων δεν μπορεί να πείσει με λογικά επιχειρήματα αυτόν που αποδέχεται την παντοδυναμία των αγορών. Σε κάθε επιστήμη μια σχολή σκέψης γίνεται ηγεμονική και επιβάλλει την άποψή της ως τη μόνη ορθή ή «αντικειμενική» και περιθωριοποιεί τις άλλες. Οπως και με τον Κοπέρνικο μόνο μια αλλαγή παραδείγματος μπορεί να φέρει τις δύο πλευρές στον ίδιο χώρο. Η επιστήμη είναι χώρος αντιπαράθεσης. Οι αλήθειες της αμφισβητούνται και δεν είναι αξιολογικά ουδέτερη. Στο επόμενο θα εξετάσουμε γιατί η αμφισβήτηση έχει γιγαντωθεί στις μέρες μας.
*Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, πρόεδρος του Ιδρύματος «Νίκος Πουλαντζάς»
