Δημοσιεύοντας την αναπλασμένη σε μυθιστόρημα ζωή του στις φυλακές, ο Ρώσος Βίκτορ Κιμπάλτσιτς, ή αλλιώς Βικτόρ Σερζ (1890-1947), έγραφε, ειδοποιώντας τον αναγνώστη του ΄30 στη Γαλλία, ότι διαβάζοντας κανείς το Άνθρωποι στη Φυλακή δεν χρειαζόταν να ψάξει να βρει κεντρικά και δευτερεύοντα πρόσωπα - «η φυλακή, αυτή η τρομερή μηχανή, είναι στην ουσία ο αληθινός πρωταγωνιστής» του βιβλίου. Κατ’ αναλογία, ερχόμενοι στα δικά μας, μπορούμε κι εδώ να πούμε ότι βασικό και πανταχού υπάρχον πρόσωπο στις 63 από τις 64 ιστορίες του Θανάση Καλαφάτη σ’ αυτό το βιβλίο του, είναι ο χώρος του εγκλεισμού και όσα αυτός δημιουργεί στο σώμα, στο συναίσθημα, στη μνήμη και στον στοχασμό του ανθρώπου.
Ο συγγραφέας επιστρέφει σε μια χρονική περίοδο με τη ζωή του σφραγισμένη από το έντονο βίωμα της απομόνωσης. Αναφέρεται όμως σ’ αυτήν ως διασώστης των απωλειών (αλλά και των κερδών επίσης) ενός άλλου εαυτού του, σαράντα τόσα χρόνια προηγουμένως. Είπα «κερδών και απωλειών», διότι όποιος τύχει και διαβάσει το Μια ηλιαχτίδα σε πέτρινους τοίχους θα αντιληφθεί πως ο εγκλεισμός δεν σήμαινε μόνο ήττες αλλά πολλές φορές και νίκες που δυνάμωναν την αντοχή και τη δημιουργικότητα του έγκλειστου! Όσο μένει ζωντανή η ύπαρξη αμύνεται, απέναντι όχι μόνο στην καταδίκη να ζει ανάμεσα σε τέσσερεις τοίχους ή μέσα σ΄έναν στρατοπεδικό χώρο, αλλά και αντίκρι στην επιβολή να ζει σε κατάσταση αδράνειας-αντίκρι δηλαδή στο ζωώδες. Και οι νίκες της ανυπάκουης ύπαρξης έχουν προπάντων σημασία όταν ο δέσμιος άνθρωπος δεν εξαλλάσσεται σε παρία.
Τον Καλαφάτη δεν τον γνώρισα ως οργανωτικό στέλεχος της ΕΔΑ ή της Νεολαίας Λαμπράκη, ούτε στα πιο πρόσφατα χρόνια ως δάσκαλο των οικονομικών. Τον αντάμωσα στον παλαιότερο κύκλο των φίλων και γνωστών του περιοδικού Σημειώσεις, στα πρώτα πρώτα χρόνια της μεταπολίτευσης, με τη συνοδεία των ένθερμων συστάσεων του αλησμόνητου φίλου μας, Ανδρέα Μυλωνά. Τον γνώρισα όχι ως πανεπιστημιακό αλλά ως άνθρωπο που η προσωπικότητά του είχε ήδη στιγματιστεί από τις απώλειες και τις δοκιμασίες μιας εποχής που ήταν εν πολλοίς οικεία και σ’ εμένα. Το ότι καθορίστηκε ο Καλαφάτης από την εποχή αυτή, προπάντων από τη δεκαετία του ΄60, φάνηκε ήδη και στο πρώτο αφηγηματικό βιβλίο του, Από το λυκόφως στο λυκαυγές, δημοσιευμένο πριν από μια πενταετία, πάλι από το Θεμέλιο. Εκεί συγκέντρωσε μια δέσμη αφηγήσεων με περιστατικά από τα παιδικά, τα νεανικά και τα χρόνια της πρώτης πολιτικής μαθητείας του-από τα τέλη της δεκαετίας του ΄40 ως τα τέλη αυτής του ΄50. Ερχόταν από την καταγωγική Λευκάδα και την κλειστή, σχεδόν αρχαϊκή κοινωνία της και πήγαινε να σπουδάσει στην Αθήνα, που τότε προσπαθούσε να ισορροπήσει, επηρεασμένη από την μετεμφυλιακή αβεβαιότητα και την συνακόλουθη ανασφάλεια.
Έτσι, ο δεύτερος αυτός κύκλος των ιστοριών στο Μια ηλιαχτίδα σε πέτρινους τοίχους είναι κι αυτός μια σύνθεση αναμνήσεων. Σύνθεση με την έννοια του ανθρώπου που επιστρέφει στα παλαιότερα και ανταμώνει έναν νεανικό εαυτό με τα τοτινά βιώματά του, ενισχύοντας μάλιστα αυτή την αναδρομή με μαρτυρίες άλλων γι’ αυτά τα χρόνια ή με υστερότερες δικές του σκέψεις, έτσι ώστε σε μερικά σημεία να γίνεται σχολιαστής και απολογητής της ίδιας της ζωής του.
Κυριολεκτικός είναι σ’ αυτό το βιβλίο ο υπότιτλός του, Τα χρόνια του εγκλεισμού, καθώς ο Καλαφάτης αναφέρεται σε μια οκταετία στην οποία ήταν όντως έγκλειστος, είτε ως στρατιώτης που «φρόντισε» εξαρχής να δημιουργήσει τις ακτιβιστικές ρήξεις του, λόγω των σφόδρα αντίθετων από το 1967 πολιτικών πεποιθήσεών του, είτε και ως πολίτης. Παρουσιάστηκε στην Κόρινθο το φθινόπωρο του 1966 και ακολούθησε μια διαδοχική μετακίνησή του από στρατόπεδο σε στρατόπεδο και από φυλακή σε φυλακή -Καλαμάτα, Θεσσαλονίκη, Λαγκαδάς. Το καλοκαίρι του ΄67, σχεδιάζοντας μια δυναμική αντικαθεστωτική ενέργεια, μαζί με ομάδα αριστερών φαντάρων στην Ξάνθη, κάνει μια επιθετική ομιλία-δήλωση, αποτάσσεται του στρατεύματος (περηφανεύεται, λίγο επικά στη σ. 62: « εκείνο το απόγευμα της 23ης Αυγούστου 1967 είχα την αίσθηση ότι όλο το καταπιεστικό, ζοφερό σύστημα είχε δεχτεί ένα ισχυρό χτύπημα»)και παρουσιάζεται στο στρατοδικείο της Καβάλας, όπου φορτώνεται με ποινή κάθειρξης 4,5 χρόνων και οδηγείται στις φυλακές της Αλικαρνασσού. Για να συνεχίσει την «περιοδεία» του σε Αίγινα, Λευκάδα, Αβέρωφ και Κορυδαλλό, συμπληρώνοντας εκεί τα οριζόμενα της καταδικαστικής απόφασης, όχι όμως και της στρατιωτικής του θητείας, συμπληρώνοντάς την μετά την αποφυλάκισή του, στη Νιγρίτα Σερρών.
Αυτή την οκταετία των ποικίλων μετακινήσεων και περιορισμών του, ο Καλαφάτης τη χώρεσε και τη χώρισε σε τέσσερα βασικά μέρη, αντίστοιχα των τεσσάρων μορφών της έγκλειστης ζωής του: πολίτης ένστολος, πολίτης κρατούμενος ένστολος, πολιτικός κρατούμενος και ένστολος (ξανά) πολίτης. Κατά κάποιο τρόπο ετούτες οι μεταβολές από τη μια στην άλλη κατάσταση, σχηματίζουν έναν ευρύ κύκλο «μαθητείας» του στην στρατιωτική και στην κρατική επιβολή, αν δεχτούμε βέβαια ότι ο στρατός υπήρξε εν πολλοίς ένα κλειστό θεσμοποιημένο σύστημα, ένα κράτος εν κράτει, με την εκάστοτε εκτελεστική και τις άλλες εξουσίες -τουλάχιστον ως το 1967 και πολύ περισσότερο στο διάστημα ΄67-΄74- να μην υπεισέρχονται ιδιαιτέρως στη λειτουργία του.
Σε αφηγήσεις τέτοιου είδους -και είναι πολλές, ιδίως μετά το ΄74- αντιλαμβανόμαστε τι σημαίνει παρατεταμένος εγκλεισμός και φυλακή. Πολλές φορές τα αντίστοιχα βιώματα αλλάζουν άρδην τη ζωή ενός ανθρώπου, τον φορτώνουν με εμμονές, με αναστολές, με φοβίες, ενίοτε όμως τον κάνουν ωριμότερο, μεθοδικότερο ή πιο θυμόσοφο. Είναι αναπόφευκτο να δημιουργούνται κάτω από ανάλογες συνθήκες διαφορετικές σχέσεις φιλίας, εμπιστοσύνης, συντροφικότητας ή σχέσεις απομυθοποιητικές για πρόσωπα και καταστάσεις που προηγουμένως ήταν στο ιδεολογικό απυρόβλητο. Δείγματα θετικών ή αρνητικών βιωμάτων θα συναντήσει αρκετά ο αναγνώστης στις μικρές ιστορίες του Καλαφάτη. Υπάρχουν αξιωματικοί του στρατού/ τερατικές μορφές, αλλά και κάποιοι άλλοι ευπροσήγοροι∙ υπάρχουν ποινικοί με μπέσα και πολιτικοί κρατούμενοι τυφλωμένοι από φανατισμό.
Άλλες από αυτές τις ιστορίες έχουν έναν αυτόχρημα δραματικό χαρακτήρα, αναδεικνύοντας τον συναισθηματικό πόνο, την οργή, την αδικία ή την πικρία∙ άλλες όμως είναι ευτράπελες, εστιάζονται σε άδολες και αθώες παρουσίες κρατουμένων, δείχνοντας ότι το κωμικό και το εύθυμο που ελαφρύνουν την αρνητική καθημερινότητα είναι εξίσου παρόντα όσο και τα σκοτεινά. Επιβεβαιώνονται έτσι όσοι θεωρούν ότι ο στρατός και κυρίως η φυλακή αποτελούν χώρους όπου εγκαθίστανται ρευστές μικροκοινωνίες με τη δική τους η καθεμιά ταυτότητα, με τις δυσκολίες, τις προσωπικές αντιπαραθέσεις, τις αναπάντεχες συγκλίσεις, τις συνεργασίες:
Ο κόσμος των φυλακών και ο κόσμος των πολιτικών κρατούμενων ήταν κόσμος ανοιχτός και ταυτόχρονα κλειστός. Όλοι οι κρατούμενοι αποτελούσαν ένα ημι-κοινόβιο, μέσω του οποίου εξυπηρετούνταν συλλογικά αιτήματα και ζητήματα ατομικών αναγκών.(σ.124)
Από την άλλη ωστόσο πλευρά τόσο οι ένστολοι υπό πειθαρχικό έλεγχο, όσο και οι φυλακισμένοι, αμυνόμενοι απέναντι στις συνήθως σκληρές συνθήκες της απομόνωσης, αναπτύσσουν μορφές αυτοοργάνωσης στην καθημερινότητά τους, για να αντέξουν και να μη χάσουν τελείως το ηθικό τους. Στο βιβλίο του Καλαφάτη -ας σημειωθεί ότι είναι γραμμένο με τη στωϊκότητα και τον συγκρατημό ενός αναστοχαζόμενου, χωρίς τις αγιολογίες που ηρωοποιούν με ευκολία- μερικές σελίδες είναι πολύ ενδιαφέρουσες. Αλλού (σ. 67) περιγράφει τις αναγκαίες κινήσεις του σώματος που χρειάζεται να ασκηθεί μέσα στον σκοτεινό και περιορισμένο χώρο του κελιού∙ αλλού (σ. 95) αναφέρεται στη σύμπνοια της φυλακής μέσα από τα ομαδικά αθλήματα και την αλληλοβοήθεια. Όπως επίσης περιγράφονται οι δραστηριότητες εκείνες που βοηθούν στην απαραίτητη διατήρηση της μνήμης, όπως είναι η ποίηση, ή ο πλουτισμός της παιδείας των κρατουμένων από συναδέλφους τους, με τη διοργάνωση σεμιναρίων, ειδικών μαθημάτων, επιμέρους ομιλιών. Αλλά και η καλλιέργεια των βιοτεχνικών δεξιοτήτων, όπως ήταν παλαιότερα η βιβλιοδεσία και η τυπογραφία, η έκδοση εσωτερικών φυλλαδίων και περιοδικών. Ο ίδιος ο Καλαφάτης, άλλωστε, με τους Νίκο Γιανναδάκη, Γιάννη Καούνη και άλλους σύστησαν ομάδα σύνταξης που έβγαζε στις φυλακές Αβέρωφ και Αίγινας τα Τετράδια της Φυλακής, ένα χειροποίητο στην αρχική μορφή του περιοδικό, με γνωστό ευρύτερα το ειδικό τεύχος που αφιέρωσε το 1972 στον Γιώργο Σεφέρη.
Συνεπώς, για διαφορετικούς λόγους σε κάθε περίπτωση, η ζωή στο στρατό όπως και η ζωή στη φυλακή- κάτι που μας δείχνουν αρκετές από τις ιστορίες του βιβλίου του Θανάση Καλαφάτη- παίρνουν συχνά τη μορφή μιας γόνιμης μαθητείας, η οποία έχει ως αποτέλεσμα το αντίθετο της επιδίωξης που έχουν η πειθαρχική δίωξη και η φυλάκιση : αντί δηλαδή να εκμηδενιστεί μέσω των ποινών η αντιρρητική στάση των εγκλείστων, αυτή να αποκτά σταθερότερα και βαθύτερα θεμέλια!
* Ο Αλέξης Ζήρας είναι κριτικός λογοτεχνίας
