Ας υποθέσουμε ότι μια κοινωνία, που επιμένει να αυτοαποκαλείται δημοκρατική, αποφάσιζε κάποτε να επεκτείνει την επιτήρηση των πολιτών της στον μέγιστο δυνατό βαθμό. Από την εποχή του Μπένθαμ, είναι γνωστά τα επιχειρήματα υπέρ της γενικευμένης επιτήρησης: Πρόληψη του εγκλήματος και της αντικοινωνικής συμπεριφοράς, ούτως ώστε να εξασφαλίζεται η τήρηση του νόμου και η προστασία των πολιτών, χωρίς την προσφυγή στη βία της αστυνομικής και ποινικής καταστολής, που και αντιοικονομική είναι αλλά και δημιουργεί προβλήματα κοινωνικής δυσαρέσκειας με δυνάμει επικίνδυνες για την κοινωνική ειρήνη και την ίδια τη δημοκρατία συνέπειες. Από την άλλη, γνωστά και τα αντεπιχειρήματα: Η κατάχρηση της επιτηρητικής εξουσίας οδηγεί στην καταπάτηση των δικαιωμάτων που έχουν να κάνουν κυρίως με την ιδιωτικότητα της προσωπικής ζωής και με τη μυστικότητα των νόμιμων επαγγελματικών ή/και οικονομικών δραστηριοτήτων.
Ας φανταστούμε λοιπόν αυτή την υποθετική κοινωνία, η οποία, ζυγίζοντας τα υπέρ και τα κατά, θα έθετε σε δεύτερη μοίρα την εξασφάλιση των δικαιωμάτων της ιδιωτικότητας και της μυστικότητας, πιστεύοντας στην υπέρτατη αξία της πρόληψης και της αποφυγής της εκ των υστέρων καταστολής. Για παράδειγμα, ως προς τις οικονομικές και επαγγελματικές δραστηριότητες, θα έδινε προτεραιότητα σε ζητήματα όπως η αποτροπή της φοροδιαφυγής ή της αντιπαραγωγικής συμπεριφοράς, εις βάρος της προστασίας του δικαιώματος του επιχειρηματία, του επαγγελματία, του επιστήμονα ή του όποιου εργαζόμενου να αποφασίζει ανεπηρέαστος και κατά μόνας ή με τους συναδέλφους του για το πώς θα διαχειριστεί τα περιουσιακά του στοιχεία, πώς θα ασκήσει το επάγγελμά του ή πώς θα διεκπεραιώσει τα καθήκοντά του ως εργαζόμενος. Και ως προς την προσωπική ζωή, το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα θα εθεωρείτο δευτερεύον σε σχέση, για παράδειγμα, με την πρόληψη της ενδοοικογενειακής ή της έμφυλης βίας.
Κάμερες παντού λοιπόν, από τα εργοστάσια, τα παντός είδους γραφεία, τις αίθουσες συσκέψεων ιδιωτικών και δημόσιων επιχειρήσεων και τραπεζών, τις αίθουσες διδασκαλίας στο σχολείο και στο πανεπιστήμιο, τα εργαστήρια και τα ιατρεία, μέχρι τις κρεβατοκάμαρες και τα δωμάτια ξενοδοχείων.
Επαναλαμβάνω, αυτή η υποθετική κοινωνία θα επέμενε να ονομάζεται δημοκρατική. Και θα ήταν – τουλάχιστον υπό την έννοια ότι το σύστημα διακυβέρνησης θα εξακολουθούσε να είναι η κοινοβουλευτική δημοκρατία. Που θα σήμαινε πως όλες οι αποφάσεις που αφορούν τη γενίκευση της επιτήρησης θα λαμβάνονταν από το κοινοβούλιο με την τήρηση των κανόνων που συνήθως διέπουν τις σχετικές διαδικασίες. Θα εκαλείτο λοιπόν το εν λόγω νομοθετικό σώμα να κρίνει μήπως, παρ’ όλα αυτά, υπάρχει κάποιος τομέας της κοινωνικής ζωής και της ανθρώπινης δραστηριότητας εν γένει που δεν θα έπρεπε να εμπίπτει στη δικαιοδοσία των επιτηρητών. Μήπως δηλαδή υπάρχει μία έστω κοινωνική ή/και πολιτική πρακτική, η επιτήρηση της οποίας θα οδηγούσε την κοινοβουλευτική δημοκρατία στην αυτοκατάργησή της.
Έστω και σε αυτό το σενάριο πολιτικής φαντασίας, μπορούμε πιστεύω να υποθέσουμε αβίαστα ότι η μοναδική πρακτική που θα ήταν παντελώς αδύνατον να αποτελεί αντικείμενο επιτήρησης χωρίς την αυτοκατάργηση της δημοκρατίας είναι η ψηφοφορία για την εκλογή προσώπων σε θέσεις διοίκησης, σε όλα τα επίπεδα της οργανωμένης πολιτείας – από την κυβέρνηση και το κοινοβούλιο μέχρι τα αιρετά διοικητικά όργανα όλων των επί μέρους φορέων και θεσμών. Σε όλες δηλαδή τις περιπτώσεις όπου, σε μια δημοκρατική κοινωνία, η ψηφοφορία επιβάλλεται να είναι μυστική.
Η συμπαρουσία στον ίδιο φυσικό χώρο της εφορευτικής επιτροπής, της κάλπης και του παραβάν δεν είναι κατάλοιπο μιας προ-ηλεκτρονικής εποχής στην οποία τα πενιχρά επικοινωνιακά μέσα επέβαλλαν τη χρονοβόρα διαδικασία της προσέλευσης των ψηφοφόρων στα εκλογικά τμήματα. Είναι απλούστατα ο μοναδικός τρόπος με τον οποίο εξασφαλίζεται η μυστικότητα της ψήφου. Η μυστικότητα από όλους – όχι μόνο από την εφορευτική επιτροπή. Το σημαντικότερο πλεονέκτημα του θεσμού της φυσικής παρουσίας του ψηφοφόρου πίσω από το παραβάν είναι ότι μόνον έτσι παρέχεται εγγύηση ότι ο ψηφοφόρος είναι μόνος του τη στιγμή που ψηφίζει – ότι δηλαδή δεν «επιτηρείται» η ψήφος του από κανέναν.
Σε Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα της χώρας αυτές τις μέρες διεξάγεται ηλεκτρονική ψηφοφορία για την εκλογή των πρυτανικών αρχών, των προέδρων Τμημάτων και άλλων διευθυντικών θέσεων. Κατά την άποψή μου, το τεχνικό ζήτημα του κατά πόσο εξασφαλίζεται από το ηλεκτρονικό σύστημα η μυστικότητα της ψήφου μετά την πληκτρολόγησή της, αν και σημαντικό, είναι δευτερεύον. Το κυριότερο είναι ότι λείπει το στοιχειώδες: η επιβεβαιωμένη από την εφορευτική επιτροπή απομόνωση του ψηφοφόρου κατά τη στιγμή της ψήφου. Με άλλη διατύπωση: Λείπει η επιτήρηση –από την εφορευτική επιτροπή- του ότι δεν υπάρχει επιτήρηση της ψήφου - από όποιον, λόγω θέσεως ισχύος, θα μπορούσε να επηρεάσει τον ψηφοφόρο. Υπ’ αυτή την έννοια, η καθιέρωση της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας στα ιδρύματα της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης αποτελεί το πρώτο βήμα για την αυτοκατάργηση της δημοκρατίας – πρώτα στα ΑΕΙ, ύστερα ίσως παντού. Το πρώτο βήμα για την εγκαθίδρυση ενός ιδιότυπου ολοκληρωτισμού: μιας «δημοκρατίας του επιτηρούμενου ψηφοφόρου» - μιας «δημοκρατίας» στην οποία οι πολίτες θα καλούνται να ψηφίζουν επιτηρούμενοι ότι ψηφίζουν «σωστά».
Υστερόγραφο 1: Η επισήμανση που παρατίθεται στις σχετικές οδηγίες του Υπουργείου, ότι ο ψηφοφόρος, αν πιστεύει ότι επηρεάστηκε, μπορεί κατόπιν να διορθώσει την ψήφο του ξαναψηφίζοντας ανεπηρέαστα, είναι αποκαλυπτικά σαθρή: Ο –όποιος- «επιτηρητής» δεν έχει παρά να επιτελέσει την επιτήρηση της ψήφου του «επιτηρούμενου» κατά τα τελευταία λεπτά της εκλογικής διαδικασίας...
Υστερόγραφο 2: Η νίκη των αριστερών ψηφοδελτίων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και στο Πανεπιστήμιο Κρήτης προφανώς δεν αλλάζει ούτε κατ’ ελάχιστον την ουσία της παραπάνω επιχειρηματολογίας. Τη δυνατότητα για επιτήρηση της ψήφου δεν την εκμεταλλεύεται η Αριστερά.
Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
