«…οι ΙΜΚ [ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους] δεν αποτελούν μόνο το αντικείμενο αλλά και το πεδίο της ταξικής πάλης, και μάλιστα, συχνά, πολύ σκληρών ταξικών αγώνων. Η τάξη που κατέχει την εξουσία (ή η συμμαχία τάξεων) δεν μπορεί να επιβάλει τόσο εύκολα τη θέλησή της μέσα στους ΙΜΚ, όσο το κατορθώνει στον (καταπιεστικό) μηχανισμό του κράτους…». (1)
«…το κράτος και οι μηχανισμοί του δεν έχουν κανένα νόημα παρά μόνον αν θεωρηθούν από την άποψη της ταξικής πάλης, ως μηχανισμοί της πάλης των τάξεων, που εξασφαλίζουν την ταξική καταπίεση και εγγυώνται τους όρους της εκμετάλλευσης και της αναπαραγωγής της. Δεν υπάρχει όμως ταξική πάλη δίχως ανταγωνιστικές κοινωνικές τάξεις. Οποιος μιλάει για ταξική πάλη της κυρίαρχης τάξης, μιλάει συγχρόνως για αντίσταση, εξέγερση, για ταξική πάλη των υποτελών τάξεων». (2)
«…το, καπιταλιστικό στην περίπτωσή μας, Κράτος […] πρέπει να θεωρείται […] ως σχέση, ακριβέστερα ως η υλική συμπύκνωση ενός συσχετισμού δυνάμεων ανάμεσα σε τάξεις και μερίδες τάξεων…». (3)
«Οφείλουμε […] να συνειδητοποιήσουμε ότι η κατάκτηση της εξουσίας αποτελεί σύνθετο και απαιτητικό εγχείρημα που απαιτεί τη συγκρότηση ενός πολιτικού υποκειμένου ικανού να διαχειριστεί τα πλέγματα εξουσίας εντός και εναντίον του όλου καπιταλιστικού πλαισίου». (4)
Κουράζω τους/τις αναγνώστες/ριες σήμερα με αποσπάσματα από θεωρητικά και πολιτικά κείμενα, έχοντας την ελπίδα ότι θα πείσω για κάτι που θεωρώ κρίσιμο. Οπως διαφαίνεται τουλάχιστον σε ένα από τα σημαντικότερα και μάλλον στο πιο επιδραστικό από τα κείμενα του Λουί Αλτουσέρ, στο «Ιδεολογία και ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους» (από το οποίο και τα δύο παραπάνω αποσπάσματα), καθώς και από το συνολικό έργο του Νίκου Πουλαντζά, ιδίως όμως στο τελευταίο και σημαντικότερο από πολιτική σκοπιά βιβλίο του, «Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός», ο σύγχρονος μαρξισμός παρέχει τη θεωρητική θεμελίωση για τον δημοκρατικό δρόμο προς τον σοσιαλισμό.
Ο τελευταίος δεν προκύπτει μόνον από το ότι η Αριστερά οφείλει να είναι ασύγκριτα πιο συνεπής προς τις αρχές του Διαφωτισμού απ’ όσο οι πολιτικές δυνάμεις που εξυπηρετούν το πασιφανώς άδικο καπιταλιστικό σύστημα εξουσίας. Αλλά και από το ότι εκεί οδηγούν οι σημαντικότερες σύγχρονες θεωρητικές της αναλύσεις. Οι οποίες με τη σειρά τους δεν προκύπτουν από κάποια αφηρημένα θεωρητικά σχήματα, αλλά από τη θεωρητική επεξεργασία της εμπειρίας του εργατικού και του αριστερού κινήματος στις αναπτυγμένες (κυρίως) καπιταλιστικές κοινωνίες, τουλάχιστον από τα τέλη του 19ου αιώνα και ύστερα.
Η στρατηγική του δημοκρατικού δρόμου στηρίζεται πρώτα και κύρια στη διαπίστωση πως το ήδη υπάρχον κράτος, με τους διάχυτους και πολυσύνθετους μηχανισμούς του, είναι το πολιτικό πεδίο των ταξικών αγώνων. Το κράτος δεν είναι «εργαλείο» στα χέρια της αστικής τάξης, εναντίον του οποίου καλείται η Αριστερά να «εφορμήσει» για να το καταστρέψει ή και να μεταστρέψει τη λειτουργία του προς όφελος των κατώτερων τάξεων, αλλά η πολιτικο-θεσμική πραγματικότητα εντός της οποίας η Αριστερά και οι κατώτερες τάξεις διεξήγαν και διεξάγουν τους αγώνες τους εναντίον των κυρίαρχων τάξεων και των πολιτικών τους εκπροσώπων.
Ο εκδημοκρατισμός των (όχι μόνο κοινοβουλευτικών) θεσμών συμπίπτει με τους αγώνες και τις κατακτήσεις της Αριστεράς και των τάξεων που τούτη εκπροσωπεί εντός του καπιταλιστικού συστήματος. Η οικοδόμηση και ενίσχυση του κοινωνικού κράτους ήταν μια στρατηγική επιλογή των κυρίαρχων τάξεων, η οποία όμως επήλθε στο πλαίσιο των κοινωνικών αγώνων και της απειλής που διαφαινόταν σε αυτούς.
Στην εποχή του νεοφιλελεύθερου καπιταλισμού, η ταξική σπουδαιότητα των αγώνων για τον εκδημοκρατισμό των θεσμών αποκαλύπτεται αρνητικά. Από την υποβάθμιση των εθνικών Κοινοβουλίων μέχρι την απορρύθμιση των εργασιακών σχέσεων, η έμπρακτη περιφρόνηση του νεοφιλελεύθερου συστήματος για κάθε τι δημοκρατικό που ενυπάρχει στη λειτουργία των θεσμών επιβάλλει στην Αριστερά να αγωνίζεται «εντός και εναντίον» του συστήματος, ίσως τώρα περισσότερο παρά ποτέ.
Δύο κίνδυνοι υπάρχουν για τη σύγχρονη ριζοσπαστική Αριστερά. Ο ένας είναι η πασοκοποίηση – η μετατροπή της σε κάποια εκδοχή της νεοφιλελευθεροποιημένης Σοσιαλδημοκρατίας. Ο άλλος είναι να παρασυρθεί σε μια επιφανειακά «αντίθετη» κατεύθυνση – σε κάτι που παλιά λεγόταν «αριστερισμός» και που τώρα θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «βαλβίδα εκτόνωσης του συστήματος»: στην «πολύ αριστερή» πεποίθηση ότι η Αριστερά για να είναι «εναντίον» οφείλει να είναι και «εκτός».
(1) Λουί Αλτουσέρ, Θέσεις (μτφρ.: Ξενοφών Γιαταγάνας), Αθήνα: Θεμέλιο, 1983, σ. 86. (2) Στο ίδιο, σ. 119. (3) Νίκος Πουλαντζάς, Το κράτος, η εξουσία, ο σοσιαλισμός (μτφρ.: Γιάννης Κρητικός), Αθήνα: Θεμέλιο, 1984, σ. 184. (4) Από τον Απολογισμό του ΣΥΡΙΖΑ 2012-2019 (πρόταση Κ.Ε.), που δόθηκε στη δημοσιότητα τον περασμένο Φεβρουάριο, σ. 93.
* Ο Κύρκος Δοξιάδης είναι καθηγητής της Κοινωνικής Θεωρίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών
