Στη μνήμη του Σταύρου Κατσανέβα

Έρευνα και Ανώτατη Εκπαίδευση

Η Ανώτατη Εκπαίδευση και η Έρευνα συνδέονται με ειδικό τρόπο. Οι πανεπιστημιακοί εντέλλονται, όχι μόνο να μεταδίδουν, αλλά και να παράγουν νέα γνώση. Η πρόνοια αυτής της συνθήκης είναι προφανής: ο κύριος ρόλος των πανεπιστημιακών δασκάλων είναι να καλλιεργούν την κριτική σκέψη· κι αυτό προϋποθέτει μια ευρύτερη εμπειρία, που αποκτάται μόνο μέσω της εμπλοκής στη διαδικασία παραγωγής νέας γνώσης, δηλαδή την έρευνα.

Η ερευνητική διαδικασία περιλαμβάνει σύνθετες θεωρητικές διεργασίες και πρακτικές. Μία απ’ αυτές είναι και η δημοσιοποίηση των ερευνητικών αποτελεσμάτων. Τα ερευνητικά αποτελέσματα δεν έχουν καμιά εγκυρότητα, αν δεν περάσουν από τη βάσανο της κριτικής αποτίμησης και δεν δημοσιευθούν. Το διαδίκτυο παρέχει σήμερα πολλές δυνατότητες για τη δημοσιοποίηση ερευνητικών ευρημάτων, αλλά ο τεράστιος όγκος αταξινόμητων και αδιαβάθμητων πληροφοριών κάνει πολλές φορές την κριτική τους αποτίμηση δύσκολη. Για αυτό και η διδασκαλία, ως ένας επιπλέον τρόπος συζήτησης και κριτικής, αποκτά ιδιαίτερη σημασία.

Η παρουσίαση πρωτογενών ερευνητικών αποτελεσμάτων στους φοιτητές συνδέεται επίσης με την ελευθερία της διδασκαλίας. Ένας κορυφαίος ακαδημαϊκός έχει γράψει για το θέμα: «…Είναι φυσικό η κρατική εξουσία να ενδιαφέρεται για τον περιορισμό, όχι τόσο της επιστημονικής έρευνας καθαυτή, όσο της συστηματικής έκθεσης και μετάδοσης των πορισμάτων της που πραγματοποιείται με την διδασκαλία: η εκάστοτε κυρίαρχη ιδεολογία ενοχλείται όχι τόσο από την αναζήτηση της γνώσης και της αλήθειας, όσο από την κοινολόγηση και τη διάδοσή της. Η ελευθερία της επιστημονικής έρευνας είναι δώρο άδωρο αν δεν συνοδεύεται από την ελευθερία ανακοίνωσης των συμπερασμάτων της, δηλαδή βασικά από την ελευθερία της διδασκαλίας…» (Α. Μάνεσης, Η Συνταγματική Προστασία της Ακαδημαϊκής Ελευθερίας, περιοδικό Ο Πολίτης, τεύχος 1, Μάιος 1976. )

Η εκτός Πανεπιστημίου Έρευνα και ο ενιαίος χώρος Εκπαίδευσης-Έρευνας

Ερευνητική εμπειρία δεν έχουν βέβαια μόνο οι καθηγητές Πανεπιστημίου. Ανάλογη εμπειρία διαθέτουν και άλλες κατηγορίες ερευνητών. Κατ’ αρχάς, υπάρχουν οι επιστήμονες που στελεχώνουν τα Ερευνητικά Κέντρα. Υπάρχει, επίσης, η στρατιά των νέων ερευνητών, που δεν έχουν οργανική θέση σε ερευνητικά ή εκπαιδευτικά Ιδρύματα, αλλά χρηματοδοτούνται από διεθνή ή εθνικά προγράμματα. Τέλος, υπάρχουν και οι ιδιώτες-ερευνητές, δηλαδή εκείνοι που δραστηριοποιούνται ερευνητικά χωρίς να είναι ενταγμένοι σε κάποιον φορέα.  Όμως, όλο αυτό το ανθρώπινο δυναμικό δεν αξιοποιείται σήμερα όσο θα έπρεπε στην Ανώτατη Εκπαίδευση. Αυτό οφείλεται σε διάφορους λόγους, ο κυριότερος των οποίων είναι η λεγόμενη «ειδική αποστολή» της εκτός Πανεπιστημίου Έρευνας.

Πολλοί ερευνητικοί φορείς, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, δημιουργήθηκαν επί τη βάσει μιας στρατηγικής εξειδίκευσης σε «τομείς προτεραιότητας», που ανταποκρινόταν σύμφωνα με τους σχεδιαστές της στις ανάγκες της οικονομικής ανάπτυξης. Οι συνθήκες όμως έχουν αλλάξει δραματικά. Η υπερ-εξειδικευμένη και περίπου «στρατευμένη» έρευνα που είχαν στο μυαλό τους μερικοί τις περασμένες δεκαετίες, επενδύοντας τη μια στην Πυρηνική Φυσική και την άλλη στη Μοριακή Βιολογία, έδωσε τη θέση της στις διεπιστημονικές θεματικές, όπου ένα πλήθος ειδικοτήτων και επιστημονικών παραδόσεων συνδυάζονται πλέον με νέους τρόπους. Η τεράστια πρόοδος στις ψηφιακές μεθοδολογίες άλλαξε το πρόσωπο της σύγχρονης Έρευνας και δημιούργησε ευρείς διαύλους επικοινωνίας ανάμεσα στους επιστήμονες. Σ’ αυτό το έδαφος, η σχέση ανάμεσα στην Έρευνα που γίνεται εντός και εκτός Πανεπιστημίων προσλαμβάνει έναν καινούριο χαρακτήρα.

Σήμερα περισσότερο από ποτέ, η στρατηγική σημασία της συγκρότησης του ενιαίου χώρου Εκπαίδευσης-Έρευνας είναι προφανής. Η προηγούμενη κυβέρνηση έκανε δύο μεγάλα βήματα: αφ’ ενός, θεσμοθέτησε και ενέταξε το χαρτοφυλάκιο Έρευνας στο υπουργείο Παιδείας· αφ’ ετέρου, προχώρησε στην ενσωμάτωση των ΤΕΙ (τα οποία από το 2002 ήταν ήδη Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα) στα Πανεπιστήμια, με την ταυτόχρονη κατάργηση και επανίδρυση νέων Τμημάτων. Έτσι, ένας ολόκληρος ιστός από Τμήματα, που μέχρι τότε παρείχαν Ανώτατη Εκπαίδευση, αλλά δεν είχαν την υποχρέωση (ούτε το δικαίωμα) να διενεργούν μεταπτυχιακή Έρευνα, ευθυγραμμίστηκαν με όλα τα κλασσικά πανεπιστημιακά Τμήματα. Παράλληλα, δημιουργήθηκαν τα Πανεπιστημιακά Ερευνητικά Κέντρα, για να προωθηθεί η διεπιστημονική συνεργασία μέσα στα Πανεπιστήμια. Η κυβέρνηση της ΝΔ μετέφερε το χαρτοφυλάκιο της Έρευνας στο υπουργείο Ανάπτυξης, αλλά δεν επιχείρησε να αναιρέσει τις άλλες μεταρρυθμίσεις φοβούμενη ίσως το πολιτικό κόστος.

Προϋποθέσεις για την ολοκλήρωση του εγχειρήματος

Έχοντας κάνει τα πρώτα βήματα στην υλοποίηση του ενιαίου χώρου Εκπαίδευσης και Έρευνας, χρειάζεται τώρα να σκεφτούμε τα επόμενα βήματα για την ολοκλήρωση αυτού του εγχειρήματος. Ας συμφωνήσουμε στα βασικά, για να αποφύγουμε τις στρεβλώσεις και τις υπεραπλουστεύσεις. Πρώτα απ’ όλα, ο ενιαίος χώρος δεν εγκαθιδρύεται με άτυπες συμφωνίες ή μνημόνια συνεργασίας ανάμεσα στα δημόσια Ιδρύματα. Χρειάζονται ισχυρά κίνητρα και θεσμικά μέτρα. Δεύτερο, η θεσμική δόμηση του ενιαίου χώρου δεν πρέπει να αποσκοπεί σε μια ισοπεδωτική ομοιογένεια, αλλά, αντίθετα, σε ένα δυναμικό σύστημα πολλών κατευθύνσεων και ταχυτήτων, όπως είχε ήδη επισημάνει ο καθηγητής Λευτέρης Παπαγιαννάκης (1944-2008) στη γνωστή «Αντι-πρότασή» του το 2006. Ζητούμενο στη σημερινή συγκυρία είναι η σύνθεση διαφορετικών επιστημονικών παραδόσεων και τεχνογνωσίας στο έδαφος της διεπιστημονικότητας, όχι η δημιουργία φαραωνικών δομών και νέας γραφειοκρατίας. Τρίτο και σπουδαιότερο, οι επόμενες μεταρρυθμίσεις θα πρέπει να σχεδιαστούν έτσι ώστε  το εγχείρημα να έχει προοπτική και να είναι βιώσιμο μέσα στο εξαιρετικά απαιτητικό, διεθνές περιβάλλον. Η Έρευνα και η Εκπαίδευση είναι τομείς εθνικής σημασίας και δεν προσφέρονται για επικοινωνιακά παιχνίδια και προσωπικές στρατηγικές.

Το βασικότερο όμως στοιχείο στη συγκρότηση του ενιαίου χώρου Εκπαίδευσης και Έρευνας είναι ίσως αυτό που δηλώνει ο όρος: το ενιαίο πλαίσιο, που σημαίνει συμφωνημένη εθνική στρατηγική τόσο στην Εκπαίδευση όσο και στην Έρευνα, ενιαία κρατική εποπτεία των αντίστοιχων φορέων, ενιαίους κανόνες (αυτό)διοίκησής τους, ενιαίο σύστημα αξιολόγησης και, βέβαια, ενιαίο σύστημα χρηματοδότησης.

Άμεσοι στόχοι

Για να γίνει, λοιπόν, βιώσιμο το εγχείρημα του ενιαίου χώρου, είναι απαραίτητο να δεσμευτούμε στα εξής:

1. Την ίδρυση ενός Υπουργείου Ανώτατης Εκπαίδευσης και Έρευνας. Ανάλογα υπουργεία υπάρχουν σε αρκετές χώρες (π.χ. Ιταλία, Γαλλία, Φινλανδία, Ισραήλ και όχι μόνον). Όπως ήδη είπαμε, η προηγούμενη κυβέρνηση έκανε ένα πρώτο βήμα προς αυτή την κατεύθυνση, εντάσσοντας το χαρτοφυλάκιο της Έρευνας στο υπουργείο Παιδείας. Αλλά αυτό δεν είναι αρκετό. Με τη ίδρυση ενός διακριτού υπουργείου, όχι μόνο ενοποιείται η πολιτική διεύθυνση της ανώτατης Εκπαίδευσης και της Έρευνας, αλλά γίνεται επίσης πολύ πιο αποτελεσματική η διαχείριση ζητημάτων που αφορούν την πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (που θα παραμείνουν στο υπάρχον υπουργείο). Το υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, όπως είναι σήμερα, αποτελεί μια αναχρονιστική, υπερτροφική δομή, που συγκεντρώνει έναν τεράστιο όγκο ετερογενών αρμοδιοτήτων.

Πέρα όμως από αυτό, η ίδρυση υπουργείου Ανώτατης Εκπαίδευσης και Έρευνας απαντά επί της ουσίας σε μια εξαιρετικά στρεβλή αντίληψη, η οποία, εμμέσως πλην σαφώς, υποστηρίζει ότι η Έρευνα είναι απλώς ένα προ-στάδιο στην ανάπτυξη της Καινοτομίας. Εδώ είναι και η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην πρόταση Αρταβάνη-Τσάκωνα (Σπ. Αρταβάνης-Τσάκωνας και άλλοι, «Ένας ενιαίος φορέας της ελληνικής έρευνας», εφημερίδα Καθημερινή, 6.6.2022) και την πρόταση που καταθέτουμε εδώ. Και, βέβαια, δεν συμφωνούμε με την έκθεση Πισσαρίδη, η οποία αναφέρεται σχεδόν αποκλειστικά στη σχέση ερευνητικών φορέων με επιχειρήσεις (μέσω της Καινοτομίας) και όχι στην ώσμωση ανάμεσα στην Έρευνα και την Ανώτατη Εκπαίδευση.

Συχνά γίνεται λόγος για την 4η βιομηχανική επανάσταση και τις ανατροπές που επιφέρει η ψηφιακή συνθήκη. Ο εκσυγχρονισμός των ελληνικών επιχειρήσεων είναι όντως μια ανάγκη. Όπως όμως επισημαίνει ο κ.Νίκος Ροδόπουλος, μέλος του Γενικού Συμβουλίου του ΣΕΒ, «το 34% των βιομηχανιών δεν είναι καν ενημερωμένο για το τι σημαίνει Industry 4.0, ενώ περίπου το 45% των απέχει ‒συνειδητά ή όχι‒ από τις επενδύσεις στον ψηφιακό μετασχηματισμό». Υπό αυτές τις συνθήκες, προτεραιότητα έχει η στήριξη της ακαδημαϊκής Έρευνας, που αποτελεί και τον βασικό τροφοδότη κάθε καινοτόμου εφαρμογής. Η ίδρυση Υπουργείου Έρευνας και Καινοτομίας, που συζητείται σε ορισμένους κύκλους, θα ήταν κατά τη γνώμη μας η λανθασμένη απάντηση, τόσο στο πρόβλημα της Έρευνας όσο και στο θέμα της Καινοτομίας.

2. Είναι απαραίτητο να εγγραφεί ένα κονδύλιο της τάξης του 1 δισ. ευρώ στον εθνικό προϋπολογισμό, με αποκλειστικό σκοπό τη χρηματοδότηση της συνεργατικής Έρευνας ανάμεσα στα Πανεπιστήμια, τα Ερευνητικά Κέντρα και τους εκτός φορέων ερευνητές. Από ό,τι φαίνεται, η εγγραφή ενός κονδυλίου αφιερωμένου στην Έρευνα στον εθνικό προϋπολογισμό αποτελεί κοινό τόπο ανάμεσα σε διαφορετικές πολιτικές δυνάμεις και φορείς. Ακόμα και η έκθεση Πισσαρίδη, που δεν διακρίνεται για τη «γενναιοδωρία» της, προτείνει να εγγραφεί ένα κονδύλιο 500 εκατομμυρίων ευρώ στον εθνικό προϋπολογισμό, με σκοπό τη στήριξη της Έρευνας. Η εγγραφή των αντίστοιχων κονδυλίων στον προϋπολογισμό έχει επίσης προταθεί από ομάδα πανεπιστημιακών, που πλαισιώνουν το Εθνικό Συμβούλιο Έρευνας, Τεχνολογίας και Καινοτομίας –(Ε.Σ.Ε.ΤΕ.Κ.). Για λόγους που έχουμε εξηγήσει αλλού (Σ. Γεωργάτος και Γ. Χουρδάκης, Εθνικός Οργανισμός Έρευνας: μεταρρύθμιση, υπερ-ρύθμιση ή απορρύθμιση, esos, 18.6.22), δεν βρίσκουμε σκόπιμη την οργανωτική ενοποίηση των φορέων υλοποίησης ή/και σχεδιασμού ερευνητικών προγραμμάτων (π.χ., Γ.Γ.Ε.Τ., ΕΛ.Ι.Δ.Ε.Κ.) και πολύ περισσότερο τη «μίξη» πόρων, άλλοι εκ των οποίων δεν συνοδεύονται από εξωτερικές δεσμεύσεις (ΕΛ.Ι.Δ.Ε.Κ.) και άλλοι που έχουν σοβαρούς κοινοτικούς περιορισμούς (Ε.Σ.Π.Α.). Επίσης, θεωρούμε ότι οι νέοι πόροι πρέπει να κατευθυνθούν σε συνεργατικά προγράμματα, που θα «δέσουν» τη συνεργασία των Πανεπιστημίων με τα Ερευνητικά Κέντρα. 

3. Συμπληρωματικά προς τα παραπάνω, θα πρέπει επίσης να δημιουργηθεί μια ειδική δομή στο νέο υπουργείο Ανώτατης Εκπαίδευσης και Έρευνας, που θα συντονίζει και θα συγχρονίζει όλες τις ερευνητικές δράσεις (ΕΛΙΔΕΚ, ΕΣΠΑ, χορηγίες), ώστε να μην δημιουργούνται κενά στη χρηματοδότηση.

4. Είναι αναγκαίο να σχεδιαστεί ένα επικαιροποιημένο πρόγραμμα νέων προσλήψεων. Καμία θεσμική πρωτοβουλία δεν μπορεί να έχει μέλλον, αν δεν υπάρξει ένα κύμα νέων προσλήψεων στα Πανεπιστήμια και στα Ερευνητικά Κέντρα. Οι θεσμοί αυτοί λειτουργούν με προσωπικό που δεν αρκεί να καλύψει ούτε καν τις ελάχιστες υποχρεώσεις και λειτουργίες αυτών των θεσμών. Χωρίς την εμπλοκή νέων επιστημόνων, η διδασκαλία προπτυχιακών και μεταπτυχιακών μαθημάτων, όπως και η Έρευνα, οδηγούνται σε αδιέξοδο. Ο στόχος του διπλασιασμού του σημερινού προσωπικού σε μία τετραετία είναι απολύτως ρεαλιστικός.

5. Τελευταίο, αλλά πρώτο σε σημασία, είναι το εξής: πρέπει να διατυπωθεί, με σύγχρονους όρους, ένα νέο συμβόλαιο, με εθνικές στοχεύσεις στον τομέα της Έρευνας και της Ανώτατης Εκπαίδευσης, μια εθνική στρατηγική που δεν θα στηρίζεται αποκλειστικά στις δυνατότητες της τεχνολογίας αλλά και στις δυνάμεις που απελευθερώνει η διεπιστημονική Έρευνα. Αυτό χρειάζεται προφανώς συναινετικές διαδικασίες, που ας ελπίσουμε ότι θα υπάρξουν στο μέλλον.

Αυτά τα πέντε σημεία είναι κατά τη γνώμη μας τα κλειδιά, για να ολοκληρωθεί το εγχείρημα του ενιαίου χώρου άμεσα και με σχετικά μικρό κόστος, αποφεύγοντας λάθη που μπορεί να υπονομεύσουν αυτή τη σημαντική μεταρρύθμιση από την αρχή. 

————

* Ο Κώστας Γαβρόγλου είναι ομότιμος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και πρώην Υπουργός Παιδείας.

* Ο Σπύρος Γεωργάτος είναι εκλεγμένο μέλος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Μοριακής. Βιολογίας (EMBO), καθηγητής και αντιπρύτανης Έρευνας στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων.

Φωτ. UNSPLASH / Dom Fou.