Η οικονομική κρίση του COVID-19 εδραιώνει μια μακρά περίοδο κατά την οποία οι δημόσιες δαπάνες αυξάνονται στην ευρωζώνη, και πρόκειται να αυξηθούν περισσότερο.
Μολονότι δεν είναι ακόμα εφικτή η ακριβής εκτίμηση του βάθους και των συνεπειών της ύφεσης που προκάλεσε η πανδημία του COVID-19, η επιστημονική κοινότητα των οικονομολόγων συμφωνεί σε τουλάχιστον δύο σημεία.
Πρώτον, στο ότι η ύφεση είναι ιδιαίτερα έντονη. Σύμφωνα με τις τελευταίες προβλέψεις του ΔΝΤ, η ύφεση θα είναι -7,5% του ΑΕΠ για την ευρωζώνη, -5,9% για τις ΗΠΑ, -5,5% για τη Ρωσία, -6,1% για τις «ανεπτυγμένες οικονομίες» κ.ο.κ. Οι προβλέψεις άλλων διεθνών οργανισμών (π.χ. Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Παγκόσμια Τράπεζα) διαφοροποιούνται ως προς τις ακριβείς τιμές, όλοι όμως συγκλίνουν στη διαπίστωση ότι η παγκόσμια οικονομία βρίσκεται αντιμέτωπη με τη μεγαλύτερη ύφεση των τελευταίων δεκαετιών.
Το δεύτερο σημείο σύγκλισης αφορά το «μετά» της ύφεσης. Η «ανωμαλία τύπου V», δηλαδή μια κατάσταση κατά την οποία η οικονομία κάνει μια απότομη βουτιά και εν συνεχεία επανέρχεται εξίσου γρήγορα στην πρότερη κατάσταση, δεν βρίσκει πλέον πολλούς υποστηρικτές. Το αισιόδοξο σενάριο είναι πως το σχήμα της ύφεσης/ανάκαμψης θα προσομοιάζει με το σηματάκι της γνωστής εταιρείας αθλητικών ειδών Nike, δηλαδή με απότομη βουτιά και εν συνεχεία σταδιακή (και πολυετή) επιστροφή στο προηγούμενο επίπεδο.
Ομως, πέραν των παραπάνω, υπάρχει ακόμα ένα στοιχείο το οποίο, μολονότι οι περισσότεροι οικονομολόγοι το διαισθάνονται, λίγοι το διατυπώνουν ανοιχτά. Η οικονομική κρίση του COVID-19 εδραιώνει μια μακρά περίοδο κατά την οποία οι δημόσιες δαπάνες αυξάνονται στην ευρωζώνη, και πρόκειται να αυξηθούν περισσότερο. Τα στατιστικά στοιχεία είναι χαρακτηριστικά. Οι δημόσιες δαπάνες ως ποσοστό του ΑΕΠ στην ευρωζώνη υποχώρησαν από το 47,7% το 1995 σε 42,8% το 2007 (μ.ό. 1996-2007: 43,8%). Οπως ήταν αναμενόμενο, η οικονομική κρίση του 2008 προκάλεσε αύξηση των δημόσιων δαπανών (48,2% το 2009). Μετά την κρίση, οι δημόσιες δαπάνες μειώθηκαν κάπως, αλλά παρέμειναν σε υψηλότερα επίπεδα σε σχέση με τα προ κρίσης επίπεδα (μ.ό. 2009-2019: 46,7%). Η δε κρίση του COVID-19, σύμφωνα με τις τελευταίες εκτιμήσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, αναμένεται να εκτινάξει τις δημόσιες δαπάνες στο 53,7% το 2020.
Το σημαντικό στοιχείο είναι πως οι αυξημένες δημόσιες δαπάνες δεν προκύπτουν μόνο από μια συγκυριακή ανάγκη, όπως είναι η χρηματοδότηση των προγραμμάτων επανεκκίνησης της οικονομίας. Αντιθέτως, η τάση για αύξηση των δημόσιων δαπανών τροφοδοτείται και από την υποχρέωση αντιμετώπισης νέων προκλήσεων ή προβλημάτων που αναδύθηκαν σταδιακά κατά την προηγούμενη δεκαετία. Κοινό χαρακτηριστικό αυτών των προκλήσεων είναι ότι απαιτούν μεσοπρόθεσμες, δηλαδή πολυετείς, στρατηγικές και πολιτικές.
Ειδικότερα, η παγκόσμια μεταναστευτική/προσφυγική κρίση και η διαταραχή των μεταπολεμικών συσχετισμών ισχύος ασκούν πιέσεις για αύξηση των δαπανών άμυνας και ασφάλειας. Θα ήταν βέβαια καλύτερο αντί για πολιτικές αποτροπής και ενίσχυσης των συνόρων να χρηματοδοτούνται οι πολιτικές κοινωνικής ενσωμάτωσης των μεταναστών και οικονομικής ανάπτυξης των χωρών προέλευσης, ωστόσο όποια και εάν είναι η επιλογή, παραμένει γεγονός ότι δημιουργούνται πρόσθετες ανάγκες χρηματοδότησης.
Αντίστοιχα, ο αναγκαίος οικολογικός μετασχηματισμός των παραγωγικών διαδικασιών και ο εντεινόμενος εμπορικός «πόλεμος» (ΗΠΑ, Κίνα, Ε.Ε.) δημιουργούν πρόσθετες ανάγκες στήριξης των επιχειρήσεων με στόχο τον τεχνολογικό τους εκσυγχρονισμό και την ενίσχυση της διαρθρωτικής/τεχνολογικής ανταγωνιστικότητας (δηλαδή της ανταγωνιστικότητας που δεν συνδέεται με το κόστος εργασίας). Τέλος, η σταθεροποίηση του ποσοστού ανεργίας σε υψηλότερα επίπεδα σε σχέση με τις προηγούμενες δεκαετίες, η αύξηση των οικονομικών ανισοτήτων και η διεύρυνση των νοικοκυριών που βρίσκονται πέριξ του κατωφλιού της φτώχειας ασκούν πιέσεις στους κοινωνικούς προϋπολογισμούς των ανεπτυγμένων κρατών, ανεξαρτήτως του επιπέδου γενναιοδωρίας των συστημάτων κοινωνικής προστασίας/πρόνοιας.
Κατά συνέπεια, η πρώτη ιδέα με την οποία πρέπει να εξοικειωθούμε οι οικονομολόγοι είναι πως η αύξηση των δημόσιων δαπανών δεν είναι συγκυριακό φαινόμενο και ότι στις επόμενες δεκαετίες θα κινηθούν σε υψηλότερα επίπεδα σε σχέση με αυτά που είχαμε συνηθίσει. Ωστόσο, η αποδοχή αυτής της ιδέας (και πραγματικότητας) βρίσκει σημαντικές αντιστάσεις στην «οικονομική πιάτσα», διότι αντιστρατεύεται το βασικό δόγμα της ταύτισης της χρηστής διαχείρισης με τις περιοριστικές πολιτικές. Ετσι, η αύξηση των δημόσιων δαπανών αντιμετωπίζεται ως μια έκτακτη παρέκκλιση από μια «κανονικότητα», που όμως υπάρχει μόνο στο φαντασιακό ορισμένων τεχνοκρατών, αφού αυτή η «έκτακτη συνθήκη» μετρά ήδη μια δεκαετία και αναμένεται να διαρκέσει τουλάχιστον άλλη μία. Ας παραπέμψουμε στη διατύπωση του Nικ Κλεγκ (προέδρου του Κόμματος των Φιλελεύθερων στη Βρετανία την περίοδο 2007-2015): «Το κράτος πρέπει να είναι όσο πιο μικρό γίνεται και όσο μεγάλο απαιτείται». Με απλά λόγια, μπαίνουμε σε μια εποχή που απαιτείται το κράτος να μεγαλώσει.
Δεδομένου λοιπόν ότι οι δημόσιες δαπάνες θα παραμείνουν αυξημένες για πολλά ακόμα χρόνια, τίθεται το ερώτημα αναφορικά με τον τρόπο χρηματοδότησης των πρόσθετων, κανονικών (όχι έκτακτων) δαπανών. Η Ευρωπαϊκή Ενωση με τη δημιουργία του Ταμείου Ανάκαμψης έκανε ένα απρόσμενο άλμα διπλασιάζοντας σχεδόν τον Κοινοτικό Προϋπολογισμό. Η απόφαση αυτή είναι ιστορικής σημασίας, μολονότι σε απόλυτα μεγέθη οι ανάγκες είναι και μεγαλύτερες (από το ύψος των πόρων) και πιο διευρυμένες (από το είδος των δαπανών που μπορούν να καλύψουν αυτοί οι πόροι). Εξίσου όμως αναγκαία είναι η αναθεώρηση των κανόνων δημοσιονομικής πειθαρχίας που ισχύουν για τα κράτη-μέλη.
Η απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου για αναστολή των κανόνων αυτών για το 2020 (ενδεχομένως και για το 2021) είναι σωστή, αλλά εκ των πραγμάτων παροδική. Χρειάζεται να ξεκινήσει ένας διάλογος αναφορικά με τη μόνιμη χαλάρωση (καίτοι όχι κατάργηση) αυτών των κανόνων, προκειμένου το σύστημα δημοσιονομικής πειθαρχίας να γίνει περισσότερο φιλικό προς την οικονομική ανάπτυξη, την καταπολέμηση της ανεργίας και τον περιορισμό των οικονομικών ανισοτήτων.
Ειδικά για την Ελλάδα, είναι καθοριστικής σημασίας ο περιορισμός της σκιώδους οικονομίας (παραοικονομίας). Για πολλά νοικοκυριά η παραοικονομία αποτελεί μηχανισμό επιβίωσης, όμως για πολλά άλλα αποτελεί μηχανισμό πλουτισμού. Πόσοι εντάσσονται στην πρώτη και πόσοι στη δεύτερη κατηγορία κανείς δεν μπορεί να πει με σιγουριά. Η έκταση όμως της παραοικονομίας στην Ελλάδα δημιουργεί μια δομική στρέβλωση που απαγορεύει την αποτελεσματική άσκηση και της κοινωνικής και της φορολογικής πολιτικής, κατά συνέπεια μεσοπρόθεσμα οδηγεί στην ενίσχυση των οικονομικών ανισοτήτων.
Εν κατακλείδι, η πανδημία του COVID-19 φαίνεται να σηματοδοτεί συμβολικά ένα κατώφλι κατά το οποίο η οικονομική πολιτική πολλών ανεπτυγμένων κρατών (των ΗΠΑ, της Γαλλίας, της Γερμανίας και πολλών άλλων) επερωτά στην πράξη κάποια από τα δόγματα που είχαν κυριαρχήσει τις προηγούμενες δεκαετίες με πυρήνα την ιδέα της απόλυτης προτεραιότητας της «δημοσιονομικής υπευθυνότητας».
Το κρίσιμο στοιχείο για την Ε.Ε. είναι να μην αντιμετωπίσει αυτή την τάση ως συγκυριακή προκειμένου να αναζητήσει τη νέα ισορροπία μεταξύ της δημοσιονομικής πειθαρχίας και της κοινωνικά και περιβαλλοντικά βιώσιμης ανάπτυξης. Το κρίσιμο στοιχείο για εμάς στην Ελλάδα είναι να αντιληφθούμε πως το δικό μας πρόβλημα δεν εξαντλείται στο ποσοτικό στοιχείο (ποια είναι τα όρια της ευελιξίας μας) αλλά συμπεριλαμβάνει και το ποιοτικό (τι μοντέλο ανάπτυξης επιθυμούμε).
*Ο Γιώργος Ιωαννίδης είναι διδάκτωρ Οικονομικών Επιστημών Πανεπιστημίου Κρήτης, πρώην ειδικός γραμματέας Διαχείρισης Τομεακών Επιχειρησιακών Προγραμμάτων του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου.
