Το 2016 συμπληρώθηκε ένας αιώνας από τότε που οι διπλωμάτες Μαρκ Σάικς, από την πλευρά της Βρετανίας, και Φρανσουά Ζορζ - Πικό, από τη γαλλική πλευρά, υπέγραψαν τη συμφωνία διαμοιρασμού της Μέσης Ανατολής αναμένοντας την κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Βασισμένη στον χάρακα πάνω στον χάρτη και αγνοώντας την ύπαρξη διαφορετικών εθνοτικών και θρησκευτικών ομάδων, η συνθήκη Σάικς - Πικό της 16ης Μαΐου 1916 ανάμεσα στο Λονδίνο και το Παρίσι έμε΄λλε να είναι το βασικό στοιχείο που καθόρισε την περιοχή μέχρι σήμερα, οδηγώντας στη χάραξη των συνόρων που ισχύουν έναν αιώνα μετά στη Μέση Ανατολή.
Ο Σάικς ήθελε «να χαράξει μία γραμμή από το ‘e’ της Άκρας [Acr(e)] μέχρι το “τελευταίο k” του Κιρκούκ [Kirkou(k)]»1, το οποίο οδηγούσε στη «Συρία των Γάλλων» στο βορρά και την «Αραβία των Βρετανών» στον Νότο. Συνολικά, διαχωρισμός της περιοχής σε πέντε ζώνες.
Οι Βρετανοί θα κερδίσουν την υποστήριξη των ηγετών της αραβικής εξέγερσης και στη συνέχεια του σιωνιστικού κινήματος με την υπόσχεση μίας «εβραϊκής εστίας» στην Παλαιστίνη2.
Η συμφωνία θα αποκαλυφθεί από τη ρωσική επαναστατική κυβέρνηση στις 23 Νοέμβρη του 1917. Οι Άραβες θα αισθανθούν εξαπατημένοι από τους Βρετανούς και ο Λόρενς της Αραβίας, που επιφορτίσθηκε με την οργάνωση της αραβικής εξέγερσης, θα αντιδράσει.
Ένα πολύμορφο γεωπολιτικό παζάρι
Οι σημερινοί μελετητές της Μέσης Ανατολής αντιλαμβάνονται το τελευταίο διάστημα ότι παρόμοιες διαδικασίες λαμβάνουν χώρα και σήμερα. Η διαφορά είναι ότι οι χώρες που ενδιαφέρονται και παρεμβαίνουν δεν είναι μόνο δύο, όπως κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου: ένα πολύμορφο παζάρι, με όρους γεωπολιτικών επιρροών, έχει ενταθεί τα τελευταία τρία χρόνια. Έτσι κι αλλιώς, η εποχή χαρακτηρίζεται από την παγκόσμια αναδιανομή των σφαιρών επιρροής. Η Μέση Ανατολή δεν μπορεί παρά να είναι στο επίκεντρο.
Χάρτες σχεδιάζονται από τη Διαδικασία της Αστάνα (η συνεργασία Ρωσίας - Τουρκίας - Ιράν για λύση στο Συριακό), χάρτες μεταφέρει ο σύμβουλος εθνικής ασφαλείας του Προέδρου των ΗΠΑ, Τζον Μπόλτον, στους Τούρκους συνομιλητές του, νέα σχέδια για το Παλαιστινιακό αποκαλύπτονται από ισραηλινό τηλεοπτικό σταθμό3.
Εν μέσω ιστορικών εξελίξεων, ας δούμε συνοπτικά έναν άλλο «χάρτη», με τους κερδισμένους και τους χαμένους στο μέχρι τώρα -υπό διαμόρφωση- σκηνικό.
Η Ρωσία και το Ιράν
Α. Η Ρωσία είναι η μεγάλη κερδισμένη από τις χώρες που παρεμβαίνουν. Η στήριξη στον Άσαντ, η προστασία του σιιτικού τόξου (Ιράν - Συρία - Χεζμπολά) κυρίως μέσω της «ασπίδας προστασίας» στην ιρανική παρουσία στη Συρία και η προσέγγιση με την Τουρκία διαμορφώνουν συνθήκες στρατηγικής, οικονομικής και πολιτικής επιρροής που ποτέ στο παρελθόν δεν πλησίασε η πάλαι ποτέ κραταιά ΕΣΣΔ. Η πολιτική της Μόσχας είτε απέναντι στον Ομπάμα είτε απέναντι στον Τραμπ είχε και έχει ένα μεγάλο εύρος, από τη δυνατότητα παροχής εγγυήσεων σταθερότητας προς τη Δύση μέχρι την ανάπτυξη δυναμικών και κρίσιμων στρατιωτικών επιχειρήσεων, που δείχνει τη δύναμη πυρός της Μόσχας. Ένας συγκερασμός ήπιας και σκληρής γεωπολιτικής -ανάλογα με την περίπτωση- δίνει στη Ρωσία τον πρώτο λόγο στις μελλοντικές εξελίξεις.
Β. Το Ιράν διατηρεί την επιρροή του στη Συρία και τη διευρύνει στο Ιράκ. Στο μεν Ιράκ μπορεί να επηρεάζει τις πολιτικές εξελίξεις στη βάση και της σιιτικής πληθυσμιακής πλειοψηφίας της χώρας, στη δε Συρία εγκαθίσταται στρατιωτικά και κρατάει ανοιχτό τον δρόμο ανεφοδιασμού προς τον Λίβανο στη σύμμαχο Χεζμπολά, αναστατώνοντας το Ισραήλ. Πιθανή στρατιωτική αποχώρηση της Τεχεράνης από τα εδάφη της Συρίας, θα γίνει μόνο με τη ταυτόχρονη εγγύηση της Μόσχας ότι θα κρατήσει αυτή ανοιχτό, τον εν λόγω διάδρομο Τεχεράνης - Βηρυτού. Απαραίτητη προϋπόθεση ο καθορισμός του Άσαντ ως βασικού παράγοντα στις μεταπολεμικές διεργασίες.
Πολιτική υψηλού ρίσκου του Ερντογάν
Γ. Το μεγάλο ερώτημα είναι τι θα γίνει με την παρέμβαση της Τουρκίας και πώς θα διαμορφωθεί για την Άγκυρα η μεταπολεμική της επιρροή. Η πολιτική του Προέδρου Ερντογάν έχει έναν διπλό στόχο: χωρίς να διαρραγούν ανεπιστρεπτί οι σχέσεις με τις ΗΠΑ, να αναπτύξει σχέσεις συνεργασίας και συνδιαμόρφωσης του χάρτη με τη Ρωσία. Έτσι, αρχής γενομένης από τη σημερινή Μέση Ανατολή, μακροπρόθεσμα, να στέκεται η Άγκυρα μεταξύ Μόσχας και Ουάσιγκτον, προσεγγίζοντας περισσότερο τη μία ή την άλλη ανάλογα με τα συμφέροντά της εκείνη τη στιγμή, χωρίς ταυτόχρονα να κάνει εχθρό της τη μία ή την άλλη πλευρά. Τελικά, να διαμορφώσει με τη σύμφωνη γνώμη ΗΠΑ και Ρωσίας μια μεγάλη «φιλική γειτονιά», από τη Βαλκανική μέχρι τα ασιατικά εδάφη, που θα την καταστήσουν τον ισχυρότερο παράγοντα της περιοχής στον 21ο αιώνα. Πολιτική υψηλού ρίσκου από τον Πρόεδρο της Τουρκίας, που συμφωνεί όμως με το δόγμα του «στρατηγικού βάθους», εμπλουτισμένου με στοιχεία εργαλειοποίησης των μουσουλμανικών πληθυσμών. Στη μέχρι τώρα πορεία των πραγμάτων έχει πολλές επιτυχίες σε αυτό το πλάνο, όπως η παρουσία της στη βόρεια Συρία και στο Ιράκ καθώς και η συμμετοχή της στη διαδικασία της Αστάνα. Από την άλλη όμως, αυτά τα μεσομακροπρόθεσμα σχέδια έρχονται σε αντιπαράθεση με τα αντίστοιχα στρατηγικά σχέδια της Ρωσίας και του Ιράν, όπως για παράδειγμα οι ενεργειακοί αγωγοί, αλλά όχι μόνο.
Δ. Είναι φανερή και αποδεικνύεται εκ των πραγμάτων η μεγάλη επιτυχία του Προέδρου Άσαντ όχι μόνο να διατηρήσει την εξουσία με μια μεγαλοφυή στρατηγική, αλλά και να εμφανίζεται ως βασικός σταθεροποιητικός παράγοντας στις μεταπολεμικές εξελίξεις.
Κούρδοι, Ισραήλ και Σ. Αραβία
Ε. Ο σημαντικότερος μη κρατικός δρων της περιοχής, οι Κούρδοι, μετρούν κέρδη και ζημιές. Βρίσκονται εν μέσω του αιφνιδιασμού της αμερικανικής υποχώρησης από τη Συρία και το επόμενο διάστημα θα βασιστούν για την προώθηση των θέσεών τους σε τρία σημεία: α) τη διατήρηση της στήριξης των ΗΠΑ, β) την προσέγγιση με τη Μόσχα ως τη μόνη μεγάλη χώρα με ισχυρή στρατιωτική παρουσία αλλά και λόγω των συνεργατικών σχέσεων Ρωσίας-Τουρκίας και γ) την παρακαταθήκη από τη νίκη απέναντι στους σκοταδιστές του ISIS αλλά και του ρόλου που παίζει το ιρακινό Κουρδικό Κράτος.
ΣΤ. Το Ισραήλ περισσότερο και η Σαουδική Αραβία λιγότερο έχουν λόγους να ανησυχούν για τις εξελίξεις, όμως η παρουσίαση αυτών των δύο περιπτώσεων αποτελεί μέρος ξεχωριστού άρθρου, που θα επιχειρήσει να μετρήσει τα κέρδη και τις ζημιές και των ΗΠΑ στην περιοχή.
1. Barr, James, “A line in the sand”, Simon & Schuster, London, 2011.
2. Διακήρυξη Βalfour, 2 Νοεμβρίου 1917.
3. Σχέδιο Γκρίνμπλατ - Κούσνερ
* Ο Νεκτάριος Μπουγδάνης είναι αναλυτής για θέματα Μέσης Ανατολής, συντονιστής Τμήματος Διεθνών Σχέσεων και Εξωτερικής Πολιτικής του ΣΥΡΙΖΑ
